Mirniyaz Mürsəl oğlu Mürsəlov
34
12.
Molla Muhsin Məhəmməd ibn Mürtəza Kaşani, Təfsirus-safi. Beyrut,
Müəssəsətu Aləmi lil-Mətbu, 1982.
13.
Nizami Məhərrəmov, Məmmədəli Babaşov, Qafqaz Müsəlmanlarının Atası,
Ədəbiyyat qəzeti. Bakı, 1991.
14.
Sabuhi Şahavatov, Ulumu`l-Kur`an Açısından Bakuvi Tefsirinin Özellikleri,
Yüksek lisans tezi. İstanbul, 2010.
15.
Ziya Bünyadov, Qırmızı Terror. Bakı, 1983.
16.
Z.M.Bünyadov, V.M.Məmmədəliyev, Qurani-Kərim məalı. Bakı, Qismət, 2006.
17.
http://az.wikipedia.org
Son dövr Azərbaycan müfəssirləri
35
XÜLASƏ
Bu məqalədə XIX-XX əsrlərdə yaşamış görkəmli Azərbaycan müfəssirləri Mir
Məhəmməd Kərim Bakuvi, Mövlazadə Şəkəvi və Əhməd Haşimzadənin həyat və
yaradıcılıqları araşdırılmışdır. Həmçinin, məqalədə bu üç müfəssirin yazdığı – Mir
Məhəmməd Kərim Bakuvinin “Kəşfül-Həqayiq an Nükətil-Ayati vəd-Dəqaiq”,
Mövlazadə Şəkəvinin “Kitabul-bəyan fi təfsiril-Quran” və Əhməd Haşimzadənin
“Təfsirul-Quranil-Azim” – əsərlər tədqiq olunmuşdur. Adlarını çəkdiyimiz alimlər öz
əsərlərində təfsirin həm rəvayət, həm də dirayət növündən istifadə etmişdir.
RESUME
In this article, lives and activities of the outstanding Azerbaijani mufassirs
(commentators of the Qur`an) of the XIX-XX centuries Mir Mohammad Karim
Bakuvi, Movlazadeh Shakavi and Ahmad Hashimzada have been investigated. The
works written by these three interpreters - Mir Mohammad Karim Bakuvi`s
"Kashful-Haqaiq an Nukatil-Ayati va`d-Daqaiq", Movlazadeh Shakavi`s "Kitabul-
bayan fi tafsiril-Qur`an" and Ahmed Hashimzada`s "Tafsirul-Qur`ani`l-Azeem" have
been also studied in the article. The abovementioned scholars used all types of tafsir
(interpretation of the Holy Qur`an) such as diraya and riwaya in their works.
РЕЗЮМЕ
В этой статье были исследованы жизнь и деятельность выдающихся
Азербайджанских муфассиров XIX-XX веков Мир Мохаммад Карима Бакуви,
Moвлaзaде Шекеви и Ахмеда Гашимзаде. Кроме того, в статье были изучены
работы, написанные этими муфассирами – «Кешфу-л-хагаиг ан Нукати-л-айати
ва ад-дагаиг» Мир Мохаммад Карима Бакуви, «Китабу-л-байан фи Тафсири-л-
Коран» Moвлазаде Шекеви и «Тафсиру-л-Корани-л-азим» Ахмеда Гашимзаде.
Вышеуказанные ученые использовали в своих работах такие типы тафсира как
«ривайат» и «дирайат».
İslamda müasirləşmə düşüncəsinin tarixi aspekti və Fəzlur Rəhman
37
UOT 28-İslam
İSLAMDA MÜASİRLƏŞMƏ DÜŞÜNCƏSİNİN
TARİXİ ASPEKTİ VƏ FƏZLUR RƏHMAN
Mübariz Məhəmmədəli oğlu Camalov
İlahiyyat üzrə fəlsəfə doktoru
BDU İlahiyyat fakültəsi
Açar sözlər: İslam, müasirləşmə, Fəzlur Rəhman, ehkamın dəyişməsi.
Keywords: Islam, modernity, Fazlur Rahman, change in judgment.
Ключевые слова: Ислам, модернизация, Фазлур Рахман, изменение ахкама
Tarix boyunca cəmiyyətlər və cəmiyyət içərisindəki ictimai hadisə, fenomen və
qurumlar dəyişmiş və inkişaf etmişdir. Bu dəyişmə və inkişaflardan biri də qərbdə
meydana gələn və demək olar ki, bütün dünyanı öz təsiri altına salan müasirləşmədir.
Müasirləşmə sənət, elm, fəlsəfə, din, texnologiya kimi həyatın hər sahəsində
özünəməxsus yeniliklərlə təzahür etmişdir.
Müasirləşmə məfhumu özündə dəyişmə, yenilənmə, inkişaf, təkamül kimi çox
sayda məna daşıyır. Buna görə də bu sözlərin bir-biri yerinə işlədildiyinə şahid
olmaq mümkündür. Bu təbiidir. Çünki müasirləşmək üçün dəyişmək, inkişaf etmək
üçün yenilənmək yaxud təkamül etmək üçün yenilənmək zəruridir. Bu sözlərin yerini
dəyişərək misalları çoxaltmaq mümkündür. İslamda müasirləşmə deyildiyi zaman da
eyni şəkildə dəyişmə, yenilənmə, inkişaf və təkamül kimi mənalar zehində cəmləşir.
Əslində İslam dininin yaranması da bir dəyişmə, yenilənmə, inkişaf və təkamül
olmuşdur. Belə ki, həzrət Peyğəmbərin əsl hədəfi Allahın iradəsinə uyğun olan
dəyişməni həyata keçirmək olmuşdur. Burada dəyişdirən Allah və Peyğəmbəri,
dəyişən isə bütpərəst ərəb cəmiyyəti idi.
Məlum olduğu kimi, həzrət Peyğəmbər Məkkədə İslam dinini təbliğ etməyə
başladığı dövrdə məkkəlilər bütlərə sitayiş edirdi. Bu, əsrlərdən bəri davam edən
cahiliyyə ənənəsi idi. Həzrət Peyğəmbərin gətirdiyi tövhid əqidəsi ilk olaraq bu
ənənəni dəyişdirmək olmuşdur. Çoxlu məşəqqətlərə səbəb olan bu dəyişmə
Məkkənin fəthinə qədər davam edən uzun bir yol keçmişdir. Buradakı dəyişmə İslam
dininin özündən əvvəlki cəmiyyəti dəyişdirməsindən ibarət olmuşdur. Mövzumuz
baxımından daha çox əhəmiyyət kəsb edən ikinci bir dəyişmə isə peyğəmbərlik
Mübariz Məhəmmədəli oğlu Camalov
38
dövrü boyunca dəyişən şərtlər qarşısında həzrət Peyğəmbərin mövqeyidir. Bundan
məqsəd İslam dinində hökmlərin şəraitə görə qoyulması və şəraitin dəyişməsi ilə
hökmün dəyişməsinin mümkün olub olmamasıdır.
İslamda ictimai nizamın formalaşması və buna bağlı olaraq hüququn yaranması
baxımından hicrət böyük əhəmiyyət kəsb edir. Çünki hicrət müsəlmanların bir
şəhərdən başqa bir şəhərə köçmələrindən ibarət olmayıb, yeni bir cəmiyyətin
inşasının başlanğıcı olmuşdur. Buna paralel olaraq Mədinə dövründə vəhyin
möhtəvası da dəyişmiş, siyasi, iqtisadi və sosial qurumlar meydana gəlmişdir
1
.
İslam cəmiyyətinin formalaşdığı bu dövrün təyinedici xüsusiyyətlərindən ikisi
nəsx və tədricilikdir
2
. Nəsx mövcud olan bir hökmün sonradan gələn başqa bir şəri
hökmlə ləğv edilib, onun yerinə yeni hökmün qoyulmasıdır
3
. Yəni dövrün şərtlərinə
uyğun olaraq şəriətin gətirdiyi bir hökmün şərtlərin dəyişməsi ilə yenə şəriət
tərəfindən dəyişdirilməsidir. Cəmiyyəti islah etmə hədəfinə sahib olan dinin inkişaf
prosesinin hər mərhələsinə uyğun hökmlər gətirməsindən daha təbii bir şey də olmaz.
Bunun Məkkədə deyil, məhz Mədinədə baş verməsi də təsadüf deyil
4
. Çünki hələ
açıq-aşkar təbliğ fəaliyyətinin belə olmadığı, müsəlmanların gizli ibadət etdikləri
Məkkənin şərtləri ilə Mədinənin həm ictimai, həm də siyasi vəziyyəti fərqli idi.
Məkkədə nazil olan ayələrlə Mədinədə nazil olan ayələrin məzmun etibarilə bir-
birindən fəqlənməsi də bunun başqa bir təzahürüdür. Məkki ayələr iman əsasları və
axirətlə bağlı olduğu halda, mədəni ayələr ictimai, siyasi, iqtisadi və hüquqi
xüsusiyyətləri ilə seçilir. Gündəlik namazların ikidən beşə çıxarılması, zəkatın
məcburi hala gətirilib miqdarının müəyyənləşdirilməsi, qiblənin Qüdsdən Kəbəyə
dəyişdirilməsi kimi bir çox məsələni buna misal gətirmək olar
5
.
Həzrət Peyğəmbər dövrünün fiqhi xüsusiyyəylərindən ikincisi olan tədricilik
İslam təşri üsulunun xarakteristik xüsusiyyətlərindən biridir. Hər bir cəmiyyətin adət,
ənənə, ictimai nizam və sair kimi dəyərləri vardır. Bu dəyərlərin bir anda tərk edilib
yerinə yenilərini gətirmək mümkün deyil. Bu sosial həqiqət İslamın təşəkkül etdiyi
dövrdə şari tərəfindən nəzərə alınmışdır. İslami dəyərlər bir anda deyil uzun illərə
yayılaraq 23 illik nübüvvət ərzində tədricən cəmiyyət həyatına yerləşmişdir. Təşrinin
bu xüsusiyyətinə fəqihlər tədricilik adını vermişlər.
1
Aydın M. İlk Dönem İslam Toplumunun Şekillenişi. İstanbul: Pınar Yayınları 1991, s. 107-108.
2
Karaman H. İslam Hukuk Tarihi. İstanbul: İz yayıncılık, 2004, s. 54-56.
3
Kahraman A. Fiqh üsulu. Bakı: Nurlar 2007, s. 238.
4
Erdoğan M. İslam Hukukunda Ahkamın Değişmesi. İstanbul: İFAV, 1994, s. 136.
5
Şatibi M. əl-Muvafaqat. Qahirə: 1969. c. III, s. 71.
Dostları ilə paylaş: |