Microsoft Word Elmi Mecmue 27
Yüklə 3,5 Kb. Pdf görüntüsü
|
Hümmətova Lətafət Ələsgər qızı 16 alınan ox xətti spesifik rəngarənglik kimi mövcuddur.Tarixi prosesin nisbətən daha yüksək pilləsi əvvəlki mədəni-tarixi tipləri və pillələri əvəz etməyib onları özündə birləşdirir. Buna görə də ədəbiyyatda formasiya yanaşmasını insan varlığının başqa tərəfi ilə mədəni-mənəvi tərəfi ilə tamamlamaq təklif irəli sürüldü. Sivilizasiya yanaşmasının da predmetini insan varlığının hər hansı bir tərəfi deyil, cəmiyyətin bütün həyat formalarının (maddi, ideya, mədəni) məcmusu, vəhdəti təşkil edir. Burada sivilizasiya müəyyən lokal-məkan sərhədlərnidə yaranan mədəniyyətin tarixi forması kimi başa düşülür. Sivilizasiyanın daşıyıcıları etnoslardır. Deməli, hər hansı sivilizasiyanın ilkin şərtini və əsasını mədəniyyət təşkil edir və tarixin materialist anlamı varlığın insan davranışını ən müxtəlif sferalarda şərtləndirən mənəvi prinsiplərinin əhəmiyyətini heç də azaltmır. Sivilizsasiya davranış norma və prinsiplərini yaradır ki, onlar da bütün sosial və mədəni qruplar üçün ümumi əhəmiyyət kəsb edir və onları vahid bir tam çərçivəsində saxlayır. Bununla da “sivilizasiya” anlayışı etnosların mövcudluğunu bildirir. Bu, müəyyən istehsal üsulu əsasında qərarlaşan və uzun müddət ərzində iqtisadi, etniki və mənəvi inkişaf nəticəsində formalaşan maddi və mənəvi mədəniyyətin spesifikası ilə xarakterizə olunan tarixi qurumdur. Mədəniyyətlərin konkret təcəssümü olan sivilizasiya mədəni- tarixi proses tiplərinin bilavasitə gerçəkliyini şərtləndirir. Sivilizasiyanın rasional- laşdırıcı funksiyası subyektin həyat fəaliyyətinin etnik tərəfinin spesifikasiyasında, ona mədəni-tarixi kolorit verməsində özünü büruzə verir. Nəsillər arasında əlaqəni şərtləndirən və etnosun sosiomədəni varisliyini təmin edən mexanizm adət və ənənələrdir. Xalqın mədəni nüvəsini təşkil edən ənənələrin ilk növbədə kommunikativ aspekti maraq kəsb edir. İnsan sosiomədəni fəaliyyətə başladığı andan onda şəxsiyyətlərarası kommunikasiya prosesinin tənzimlənməsinə ehtiyac yaranır ki, bu da ənənələr kimi sosial mexanizmlə reqlamentləşdirilir. Şəraitdən asılı olaraq xalqın tarixi-mədəni inkişaf prosesində bəzi ənənələr arxa plana keçir, digərləri isə, əksinə, etnosun inkişafında həlledici əhəmiyyət əldə dir. Xalqın mədəni nüvəsini məhz belə ənənələr təşkil edir. Ənənə ictimai rəy gücünə dəstəklənən reqlamentləşdirilməmiş hüquqi normadır və bu keyfiyyətdə ictimai münasibətlərin stabilləşdirilməsi vasitəsi kimi çıxış edir. Ənənələr innovasiyalara qarşı selektiv mexanizm funksiyasını yerinə yetirir: cəmiyyətdə yalnız sosiumun etnospesifik cəhətlərinə dağıdıcı təsir göstərməyən yeniliklər qəbul edilir. Bu, bu etnosun unikallığını və özünəməxsusluğunu qoruyub saxlamaq imkanı verir. Etnomədəni rəngarənglik müasir dünyada bir çox həyat əhəmiyyətli funksiyaları yerinə yetirir. Tarix sübut edir ki, müxtəlif etnoslar qarşılarında çıxan problemlərə müxtəlif prizmalardan yanaşırlar. Belə ki, bir mədəniyyətdə, məsələn, texniki biliklər, digərlərində isə siyasi ideallar və s. üstünlük təkil edə bilər. Tarixin gedişini heç kim qabaqcadan proqnozlaşdıra bilməz və heç kim bilmir ki, yaxın və uzaq gələcəkdə sağ qalmaq üçün bəşəriyyətə hansı qabiliyyətlər və keyfiyyətlər lazım olacaq. Deməli, bəşəriyyətin sərəncamında da tarixin çağırışlarına adekvat cavab verə biləcək zəngin qabiliyyətlər, keyfiyyətlər ehtiyatı olmalıdır. Buna görə də mədəni qarşılıqlı təsirlərin bəşəriyyəti orta hala gətirməsinə, yəni dünyanın spesifik etnik mənzərəsinin Qloballaşma və etniklik 17 dağılmasına yol verilməməlidir.Bununla əlaqədar T.P.Qriqoryevanın qənaəti maraq kəsb edir. Tədqiqatçı yazır ki, “xalq öz milli sərvətini qorumalıdır, çünki yalnız bu halda o,xalqların ümumi xəzinəsinə nə isə təkrarolunmaz, unikal bir şey daxil edə bilər ki, bunsuz da dünyanın birliyi, vəhdəti mümkün deyil. Onun beynəlmiləl borcu “hamı kimi olmaqda deyil”, məhz bundadır” [1,s.250]. Müasir şəraitdə E.Husserlin aktiv və passiv ənənələr haqqında nəzəriyyəsi də aktual görünür. Passiv ənənə tarixən təsbit edilmiş hər hansı qaydalar toplusudur ki, insan öz qrupunda onlara uyğun yaşayır və qəbul olunmuş qaydaya adaptasiya edərək heç nəyi dəyişmir. Lakin ənənələrin ikinci növü də var. Bu zaman insan ənənəyə öz etnosunun tarixindən götürdüyü yeni məzmun verir, onları mənalandırır (xatırladaq ki, H.Qadamer ənənəni yenidən mənayaratma kimi səciyyələndirir) və ya ona müasir KİV tərəfindən yeridilən yad ənənənin xeyrinə seçim edir [2,s.209]. Təəssüf ki, nəhəng maarifləndimə potensialına və bir andaca auditoriyaya təsir göstərmə imkanına malik olan müasir KİV bəsit mədəniyyət standartlarını tirajlaşdırmaqla, bu imkanlarından heç də həmişə səmərəli istifadə etmir. Burada bir paradoksu vurğulamaq istərdik. Söhbət ondan gedir ki, bir çoxlarının düşündüynə zidd olaraq, qloballaşma etnikliyin sıxışdırılıb çıxarılmasına gətirib çıxarmır, əksinə, onun aktuallaşmasına səbəb olur. Qloballaşma ilə etniklik müasir dövrün bir-biri ilə bağlı olan və bir-birinə qarşı-qarşıya duran iki elementi kimi nəzərdən keçirilə bilər. Onların nisbətinə yanaşmalar müxtəlif olsa da, onların həm hər birinin, həm də milli dövlətlərin və dünya birliyinin inkişafında rolu şübhə doğurmamalıdır. V.S.Solovyov haqlı olaraq qeyd etmişdi ki, “zaman keçdikcə, şəxsiyyətn milli xarakteristikalarının yalnız “xüsusi çəkisi” dəyişəcək, halbuki onların müsbət məcmusu həm şəxsiyyətin, həm də bütövlükdə bəşəriyyətin ayrılmaz sərvəti olaraq qalacaq”. Etnikliyin ona müasirlik cəhətləri əldə etməkdə və onun inkişafını ləngidən amilləri dəf etməkdə köməklik edən qloballaşmaya ehtiyacı varsa, qloballaşmanın da müasir sivilizasiyanın mozaikliyini qoruyub saxlayan etnikliyə ehtiyacı var. Qloballaşma etnikliyə zamanla addımlaşmağa köməklik edirsə, etniklik də qloballaşmaya dəstək verir – axı etniklik olmadan dünya simasızlaşır, mücərrəd, amorf forma alır... Qloballaşma etnosun siyasi və mədəni sahəsini genişləndirir, onları beynəlxalq aktorlara çevirir [7, s.173]. Etnik sistem qlobal cəmiyyətin kommunikativ strukturlarına etnik kommunikasiya üçün yeni imkanlar nöqteyi-nəzərindən yanaşır. Deyilənlərin səbəbidir ki, bütövləşən və qarşılıqlı bağlı olan bəşəriyyət öz etnomədəni rəngarəngliyini itirmir. Etnik sistem bir tərəfdən qloballaşmanın unifikasiya tendensiyalarına müqavimət göstərir, digər tərəfdən də bütövləşən dünyanın strukturlarından faydalanır. Qloballaşmanın paradoksudur ki, o, eyni zamanda etnik özünüdərkin güclənməsinə, etnik sistemlərin inkişafına səbəb olur, digər tərəfdən də onların etnik münaqişələr nəticəsində məhv olma təhlükəsi ilə üz-üzə qoyur. Y.A.Zamoşkin bu paradosku aşağıdakı kimi ifadə edir: “Bir tərəfdən fərdlərin, qrupların, millətlərin, ölkələrin öz unikallığını, rəngarəngliyini maksimum sərbəst ifadə etmək, öz xüsusi maraqlarını müdafiə etmək tələbatı, digər tərəfdən də elə həmin fərdlərin, millətlərin, ölkələrin ümumi və qlobal problemlərin həlli naminə birlikdə Yüklə 3,5 Kb. Dostları ilə paylaş:
|