Microsoft Word Elmi Mecmue 27
Yüklə 3,5 Kb. Pdf görüntüsü
|
Sərəxsinin “Məbsut” adlı əsərində ibadətlərlə bağlı bəzi fiqhi qaydalar 21 SƏRƏXSİNİN “MƏBSUT” ADLI ƏSƏRİNDƏ İBADƏTLƏRLƏ BAĞLI BƏZİ FİQHİ QAYDALAR Anar Qurbanov Mərmərə Universiteti Sosial Elmlər İnstitutu İslam hüququ kafedrasının doktorantı Açar sözlər: Sərəxsi, əl-Məbsut, İslam hüququ, külli qaydalar Key words: Sarakhsi, “Al-Mabsut”, Islamic Law, thelegal maxims Ключевые слова: Сарахси, «Мебсут», общие принципы Исламской закономерности Giriş İslam dininin əsas mənbəyi olan Quran və Sünnə dinin hər sahəsində olduğu kimi İslam hüququ və onun bütün sahələri ilə bağlı əsas qayda və ümumi prinsipləri ortaya qoymuşdur. İslam hüquqşünasları da İslam hüququnun təşəkkül tapdığı müxtəlif dövrlərdə sözügedən prinsipləri şərh edərək yaşadıqları dövrdəki problemlərin həlli üçün və onların aradan qaldırılması məqsədilə bir sıra nəzəriyyələr, külli və fiqhi qaydalar ortaya qoymuşlar. O cümlədən İslam hüququnun ibadətlər bölməsi və buradakı müxtəlif məsələlərlə bağlı ümumi prinsiplər, yəni fiqhi (dini-hüquqi) qaydalar da təsbit edərək külli mahiyyət daşıyan fiqhi qaydalar meydana gətirmişlər. İslam hüququnda bir termin kimi qayda İslam hüquqşünaslarının tədvin edilmiş fiqh ədəbiyyatında mövcud olan fiqhi məsələlərlə bağlı hökmləri cəmləşdirmə və onlara vahid hökm qoyma mövzusundakı fəaliyyətlərindən ibarətdir. Lakin erkən dövrdə yazılan fiqh əsərlərində qayda məfhumuna dair hər hansı tərif və ya izaha rast gəlmək mümkün deyildir. Hüquqi qaydalarla bağlı yazılmış ilk əsərlərdən hesab olunan Kərxi (ö. 340/952) və Dəbusinin (ö. 430/1039) kitablarında “qayda” termini əvəzinə “əsil” kəlməsindən istifadə edilmişdir. 1 “Qəvaid/qaydalar” termini fərqli dövrlərdə yaşamış İslam hüquqşünasları tərəfindən müxtəlif cür tərif edilmişdir. Ələlxüsus qəvaidin “külli-əğləbi” olub- olmaması müzakirə obyekti olmuşdur. 2 Müasir İslam hüquqşünası Mustafa Əhməd Zərqa (1907-1991) fiqhi qaydaları yığcam şəkildə belə tərif etmişdir: “Hər hansı bir 1 Mustafa Baktır, “Kaide”, DİA, İstanbul 2001, XXIV, 205; Qeyd edilən İslam hüquqşünaslarının kitablarından geniş məlumat əldə etmək üçün bax. Kərxi, “Üsul”, Beyrut tarixsiz; Dəbusi, “Təsisün- nəzər”, Beyrut tarixsiz. Qeyd edək ki, sözü gedən bu kitablar bir kitabda çap edilmişdir. 2 Burnu Əbül-Haris Qəzzi, “Mövsuətül-qəvaidil-fiqhiyyə”, Beyrut 2003/1424, I, 20. Anar Qurbanov 22 mövzunun əhatə dairəsinə daxil olan hadisələrlə bağlı ümumi qanunvericilik prinsipləri xüsusiyyətini daşıyan qanunları ehtiva edən düstur şəklindəki yığcam ifadələrdən meydana gələn külli fiqhi qaydalardır”. 3 Odur ki, fiqhi qaydalar (qəvaid/İslam hüququnun ümumi prinsipləri) ibadətlər də daxil olmaqla hüququn həm ümumi, həm də xüsusi sahələrini əhatə edən mövzularla bağlı hər zaman (külli) deyil, əksəriyyətlə (əğləbi) etibarlı olan hüququn əsas prinsipləri mahiyyətini daşıyan qanunlar toplusudur. 4 Təbii ki, bu cür qaydalar yalnız İslam hüququna xas deyil. Belə ki, müasir hüquq anlayışında ümumi və xüsusi hüququn hər bir sahəsinə tətbiq edilə bilən və hüququn əsas prinsiplərini əks etdirən hüquqi qaydalara “hüququn ümumi prinsipləri” deyilir. Bu prinsiplər qanunvericiliyin əsasını təşkil edən, şüurlu və ya şüursuz hüquqi qərarlara təsir edən, hüquq düşüncəsindən əmələ gələn ali fikirlər və ümumi həqiqətlərdir. 5 Hüquqi prinsiplər qanunların fövqündə, hüququn həyata keçirmək istədiyi ədalət düşüncəsinə uyğun və təbii hüquq 6 fikrinin ortaq əsaslarıdır. 7 Lakin qeyd edək ki, İslam hüququnun müasir hüquq sistemlərindən fərqləndiyi ən mühüm cəhət ondan ibarətdir ki, İslam hüququnda Uca Allah ilə insan arasındakı münasibətlər də tənzimlənir və bununla bağlı məsələlər haqqında təfərrüatı ilə məlumat verilir. Yəni, İslam hüququnda digər hüquq sistemlərindən fərqli olaraq ibadətlər – namaz, zəkat, oruc, qurban, həcc və s. ilə bağlı məsələlər də tədqiq edilir. Qeyd edək ki, İslam hüquqşünasları ümumi prinsipləri ortaya qoyarkən ilkin mərhələdə nəslərdən (Quran və Sünnə) yararlanmışlar. Yəni, hüquqi prinsiplərin istinad nöqtəsini ilk növbədə ümumi prinsip mahiyyətində olan ayə və hədislər təşkil edir. Fiqhi qaydaların ilkin formaları Hz. Peyğəmbər (s.ə.s) dövrü ilə müctəhid imamlar dövrü arasında meydana gətirilmişdir. Əsasən, Qurani-Kərimin ümumi prinsip mahiyyətində olan ayələri hüququn ümumi prinsipləri üçün zəmin hazırlamışdır. Hz. Peyğəmbərin (s.ə.s) “cəvamiül-kəlim” (az sözlə çox məna ifadə edən ədəbi cümlələr) xüsusiyyətinə malik olması 8 və çoxlu sayda hədislərin bu çərçivədə olması da hüquqi qaydalar üçün ilham mənbəyi olmuşdur. Məsələn, niyyətlə bağlı hədisin 9 3 Mustafa Əhməd Zərqa, “əl-Mədxəlül-fiqhiyyül-amm”, Dəməşq 1967, II, 947. 4 Ahmet Yaman, “Bir Kavram Olarak “Fıkıh Kaideleri” ya da İslam Hukukunun Genel ilkeleri”, Marife Dergisi, yıl: 1, sayı: 1, Konya 2001, s. 51; “Qəvaid” məfhumunun müxtəlif tərifləri haqqında geniş məlumat üçün bax. Bahüseyn, əl-Qəvaidül-fiqhiyyətü, Riyad 1998/1418, s. 19-31. 5 Seyfullah Edis, “Medeni Hukuka Giriş ve Başlangıç Hükümleri”, Ankara 1993, s. 146. 6 Müəyyən bir ölkədə, müəyyən bir dövrdə tətbiq edilən yox, tətbiq edilməli olan, yəni sosial ehtiyacların ədalətə müvafiq şəkildə aradan qaldırılması fikri ilə həyata keçirilən hüquqa təbii hüquq deyilir. Bax. Necip Bilge, “Hukuk Başlangıcı”, Ankara 2001, s. 27. 7 İbrahim Kafi Dönmez, “Hz. Peygamber`in Tebliğine Hakim Olan Başlıca Hukuk Prensipleri”, Yeni Ümit, cilt: 3, sayı: 18 (1992), s. 24. 8 Buxari, Etisam, 1; Müslim, Məsacid, 5-8. 9 “Əməllər niyyətlərə görədir...” (bax. Buxari, Bədül-vəhy, 1; Müslim, İmarə, 155; Əbu Davud, Talaq, 11). Yüklə 3,5 Kb. Dostları ilə paylaş:
|