Dini radikalizm və klassik İslam təhsil sistemi: Fəzlur Rəhmanın görüşləri əsasında
27
UOT-28
DİNİ RADİKALİZM VƏ KLASSİK İSLAM TƏHSİL SİSTEMİ:
FƏZLUR RƏHMANIN GÖRÜŞLƏRİ ƏSASINDA
i.f.d., dos. Mübariz Camalov
BDU İlahiyyat fakültəsi
Açar sözlər: Fundamentalizm, radikalizm, təhsil, reform, Fəzlur Rəhman.
Keywords: Fundamentalism, radicalism, education. Reform, Fazlur Rahman
Ключевые слова: Фундаментализм, радикализм, образование, реформа,
Фазлур Raxman
İslam dünyasında son bir neçə onillikdə meydana çıxan yaxud
çox istifadə edilən
bir termin kimi dini radikalizm literaturda fundamentalizm termini ilə də ifadə edilir.
Əslində fundamentalizm termini radikalizm terminindən daha əvvəl meydana
çıxmışdır. Radikalizmin fundamentalizmdən daha kəskin olduğunu qəbul edərsək,
xüsusilə son dövrlərdə radikal cərəyanların terrorist fəaliyyətləri bu terminin daha çox
istifadə edilməsinə təsir göstərmişdir. Bununla birlikdə İslamla bağlı olaraq
fundamentalizm termini də həm qərb literaturunda, həm də İslam dünyasındakı
müəlliflər tərəfindən işlədilir.
Bəzən eyni mənada, bəzən də yaxın mənalı terminlər
kimi istifadə olunan radikalizm və fundamentalizm bir-biri ilə yaxından əlaqəlidir.
Buna görə də dini radikalizmdən danışarkən dini fundamentalizm məfhumundan
istifadə etmək qaçılmazdır. Dini fundamentalizmin mənası terminin yeniliyi və
fundamentalizm fenomeninin mürəkkəbliyi səbəbilə hələ də tam olaraq aydınlığa
qovuşmamışdır. Fundamentalizm sözü ingilis dilində
təməl,
əsas,
prinsipial mənasına
gələn
fundamental sözündən törəmiş, latın dilindəki
fundamentdən alınmışdır. Tarixi
bir fenomen kimi fundamentalizm XIX əsrin sonu XX əsrin əvvəllərində Amerikada
meydana gələn dini hərəkatın adıdır. Bu hərəkatı meydana çıxaran
iki səbəbdən
birincisi xiliazm, yəni İsanın ikinci dəfə dünyaya gəlməsi inancıdır. İkincisi isə
qadının müasir dünyada dəyişən roluna qarşı fundamentalistlərin reaksiyasıdır.
Protestan məzhəbinin rəhbərliyində təşəkkül edən bu cərəyan sekularizm və
modernizmə qarşı mənfi mövqeyi ilə ortaya çıxmışdır. Bu yanaşmaları ilə
Xristianlığın dəyişməz qəbul etdikləri əsaslarını çoxcildi
Fundamentals adlı əsərdə
bir yerə toplamışlar. Fundamentalizmin adını bu kitablardan aldığı güman edilir
1
.
1
Günay Ü. İslam Dünyasında Gelenek, Değişme, Modernleşme ve Fundamentalist Eğilimler, Türk
Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, 1998, № 8, s. 1; Kirman A. Sekülerleşme Perspektifinden
Dini Fundamentalizm // Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi = The Journal
of International Social
Research, 2008, № 2, s. 276; Sezen A. Üniversite öğrencileri örnekleminde iman gelişimi ve dinsel
fundamentalizm arasında ilişkiler üzerine bir çalışma: Doktorluq dis. 2008, s. 73.
i.f.d., dos. Mübariz Camalov
28
Fundamentalizm termini siyasi fundamentalizm, mədəni fundamentalizm kimi
mənalarda
işlənməklə birlikdə, dinlə əlaqələndirilərək dini fundamentalizm formasında
daha çox istifadə olunur. Bundan əlavə dini fundamentalizm anlayışı dini radikalizm və
dini ekstremizm kimi terminlərin meydana çıxmasına səbəb olmuş və müxtəlif dini
cəmiyyətlərdəki müştərək anlayışı ifadə etmək üçün istifadə edilmişdir. Çıxış nöqtəsi
kimi müəyyən bir dinin müəyyən bir məzhəbi göstərilsə də bu terminlər universal
xarakter qazanaraq bütün din və cərəyanlardakı mühafizəkarlara aid edilmişdir. Çünki,
bütün dini fundamentalist yanaşmalar müştərək xüsusiyyətlərə sahibdir. Buna görə
fundamentalist adlandırılan qruplar aşağıdakı xüsusiyyətləri daşıyır:
1. Qurup öz varlığına qarşı təhdid kimi gördüyü krizislərlə başa çıxmaq
üçün bir
yol təqib edir.
2. Həm özlərinin, həm də aid olduqları dini camaatın liderlərinin dinin
əsaslarından uzaqlaşdıqlarını düşündükləri üçün özlərini
digərlərinə qarşı mübarizə
aparmağa məcbur hiss edirlər.
3. Digərlərini açıq-aşkar düşmən kimi görürlər.
4. Tarixi hadisələrə eskatoloji (tarixin başlanğıcı və sonu) cəhətdən yanaşırlar.
5. Tarixi şüuru (insanın özünü tarixi proseslərin təsiri altında görməsi) rədd
edirlər.
6. Özlərini yadlardan qorumaq üçün kəskin ictimai sərhədlər qoyurlar.
7. Müqəddəs mətinlərin yeganə yozumçuları kimi gördükləri liderlərinə sıx
bağlıdırlar.
2
Fundamentalistlərə görə müqəddəs mətnlərin hərfi mənası əsasdır. Buna görə də
xüsusilə, hermenevtik oxumalara müsbət yanaşmırlar.
Fundamentalizmdə dəyişməz
mütləq qayda-qanunlar tərəfdaşların mövcudiyyətinin əsasını təşkil edir. Bunu
dəyşdirməyə yaxud təndiq etmək istəyənlərə qarşı çıxaraq onları
başqa adlandırır və
əlaqəni kəsirlər
3
Radikalizmin yaranma səbəbləri
İslam tarixində ilk radikal cərəyanın xaricilər olduğunu demək mümkündür.
Çünki müasir dövrün radikalları ilə xaricilər arasında bənzərliklər görülür. Xüsusilə,
hakimiyyətə qarşı etiraz və dinin əsaslarına qayıdış bunlardan ən mühümləridir.
Əsasən xariciləri radikalizmdən fərqləndirən əsas xüsusiyyət xaricilərin anarxiyasıdır.
Bundan əlavə radikalizmin dinə uyğun olmadığını göstərmək üçün xariciliklə
əlaqələndirilsə də
4
hər ikisinin ümumi xarakteristikasının bənzər olduğu düşüncəsi
daha güclüdür.
2
Yaparel R. Dinsel fundamentalizm / Din-kültür ve çağdaşlık, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı yayın
matbaacılık ve ticaret işletmesi. 2007, s. 139-140.
3
Öz S. Sosyolojik bir olgu olarak dini ihya hareketleri // Çukurova Universitesi İlahiyat
Fakültesi
Dergisi, 2014, c.3, № 1, s. 189.
4
Ateş D. İslam Köktenciliği (!) kökeni, genel nitelikleri, tanımlar ve tınıflamalar // Akademik Orta Doğu,
2009, № 2, s. 78.