Microsoft Word Elsever m kitab doc

 
31
  
Şəkil 2. Fotoelektrik spektrometrin sxemi.  
 
1 – işıq mənbəyi; 2 – prizma; 3 – yarıq;  
4 – küvetli tutucular; 5 
–
 fotoelement 
 
Qida məhsullarının xassələrini tədqiq etmək üçün aşağıda 
qeyd olunan dalğa uzunluqları daha böyük maraq kəsb edir: 
şüşə optika ilə görünən oblast (200 – 400 nm), kvars optika ilə 
ultrabənövşəyi oblast (400 – 800 nm) və infraqırmızı oblast (2 
– 15 mkm). Müxtəlif oblastlarda şüalanmanın maddələrlə 
qarşılıqlı  təsir mexanizminin bir-birindən fərqlənməsinə bax-
mayaraq, müəyyən miqdar enerjinin molekullar tərəfindən 
udulması baş verir.  
İşıq udularkən atom və ya molekulun daxili enerjisi 
sıçrayışlar  şəklində olmaqla normal E
0
  səviyyəsindən daha 
yuxarıda olan E
1
  səviyyəsinədək yüksəlir. Udulan enerjinin 
miqdarı işıq təzyiqinə proporsional olur. 
 
                      
,
0
1

h
E
E


                                           (1) 
 
burada: 
san
erq
h
27
10
624
,
6



 qiymətinə  bərabər olan 
universal  P l a n k  sabiti; 

---

 
32

  düşən işıq tezliyidir, Hers və ya sm
-1
. 
 

  işıq tezliyi ilə λ – dalğa uzunluğu arasında aşağıdakı 
asılılıq mövcuddur:   
                                   
,


C

                                         (2) 
 
burada: 
san
sm
C
10
10
998
,
2


  qiymətinə bərabər olan işıq      
sürətidir. 
 
Hər hansı bir maddələr qrupu üçün nisbətən kiçik enerji 
ilə fərqlənən rəqsi və dövrü hərəkət vəziyyətləri xarakterikdir, 
buna görə də bir qrup molekullar spektrin müəyyən sahələrində 
enerjini udur və ya enerji buraxır. Buna baxmayaraq, müxtəlif 
molekullarda funksional qruplar heç də uyğun gələn dalğa 
uzunluqlarında həmişə udulma vermir. Bu onunla izah olunur 
ki, hər bir maddə qrupunun uducu dalğa uzunluğu keçid 
enerjisi ilə müəyyən edilir, müxtəlif molekullarda isə elektron 
keçidləri, onların  ətrafının qeyri-bərabər qiymətləndirilməsi 
nəticəsində energetik xassələrə görə  fərqlənirlər. Görünən və 
ultrabənövşəyi oblastlarda udulma elektronların həyəcanlan-
ması ilə  əlaqədardır, buna görə  də onların spektrləri mole-
kulların quruluşu haqqında məhdud məlumat verir. İnfraqırmızı 
spektrlərdə udulma molekulyar rəqslərlə  əlaqədardır, onlara 
uyğun gələn spektrlər isə birləşmələrin quruluşu haqqında bö-
yük təsəvvür yaradır.  
 
2.1.1.1. Spektroskopiyanın əsas qanunu
 
 
Optik spektrlər oblastında bütün spektroskopiyaların 
udulmasının  əsasını, udulma həcmi və udulan maddənin miq-
darı arasındakı nisbəti müəyyənləşdirən ümumi qanunlar təşkil 
edir.  

---

 
33
1729-cu ildə  Buqer  tərəfindən kəşf edilmiş Buqer-Lam-
bert qanunu kimi adlanan birinci qanun, uduculuq qabiliyyəti 
ilə maddə  təbəqəsinin qalınlığı arasında asılılığı  əks etdirir. 
Monoxromatik işığın  şüa axını uducu mühitdən keçərək, 
eksponensial qanuna əsasən zəifləyir:  
 
                          
,
0
l
K
C
I
I




                                      (3) 
burada: I – keçən şüalanmanın intensivliyi; 
             I
0
 – düşən şüalanmanın intensivliyi; 
             l – uducu təbəqənin qalınlığı; 
             K – maddənin təbiətindən və dalğa uzunluğundan 
asılı olan, lakin maddənin fərdi xassələrini  əks etdirməyən və 
konsentrasiyasından asılı olmayan udulma əmsalı; 
             C – sabit kəmiyyət. 
 
Bu bərabərliyi loqarifmləyərək tapırıq: 
 
                           
,
lg
0
l
K
I
I
D




                            (4) 
 
burada: D – məhlulun optik sıxlığı; 
             
K
K
303
,
2


 
 
Optik sıxlıq 
I
I
0
 nisbətini göstərir və  təbəqənin qalın-
lığından asılıdır. Bütün maddələr bu qanuna tabe olur.  
1852-ci ildə  Ber  tərəfindən kəşf olunmuş ikinci qanun 
uduculuq qabiliyyətinin məhluldakı maddənin qatılığı ilə  əla-
qəsini müəyyənləşdirir. Udulma əmsalı: 
 
                       
,
1
C
K



                                             (5) 
 
 

---

 
34
burada: C – maddənin qatılığı (konsentrasiyası); 
              ε – konsentrasiyadan (qatılıqdan) asılı olmayan 
əmsaldır. 
 
İkinci qanun, birinci qanun kimi o qədər də universal əhə-
miyyət kəsb etmir. Maddələrin konsentrasiyası  və onların 
məhlulda özünü aparma xüsusiyyətləri ilə bağlı bir çox kənara 
çıxma halları baş verir. Ber qanunundan kənaraçıxma, konsen-
trasiyanın yüksəlməsi ilə dəyişən, maddələrin məhluldakı mo-
lekullararası qarşılıqlı  təsiri nəticəsində baş tuta bilər. Rəngli 
birləşmələr rəngsiz ionlar əmələ  gətirməklə  məhlulda disso-
siasiya edə bilərlər. Bəzi maddələr qatı  məhlullarda, udulma 
spektrini dəyişmək qabiliyyəti ilə  fərqlənən kompleks bir-
ləşmələr  əmələ  gətirməyə qadirdir. Maddələrin işığı udması 
məhluldakı hidrogen ionlarının qatılığından asılı ola bilər. Belə 
hallarda müəyyən pH-ı (aktiv turşuluğu) dəyişməz saxlamaq 
məqsədilə bufer məhlullardan istifadə edilir. 
Ber qanununu yoxlamaq üçün optik sıxlığın qatılıqdan  
asılılığını müəyyənləşdirmək vacibdir. Spektrofotometrdə təyin 
edilən maddələrin müxtəlif qatılıqlı  məhlullarının udulma 
əyrilərinin koordinatlarını müəyyənləşdirilir. Maksimum udul-
maya yaxın olan bir neçə dalğa uzunluğu seçilir, optik sıxlığın 
qatılıqdan qrafiki asılılığını qurulur. Əgər düz xətt alınırsa, 
deməli, Ber  qanunu yerinə yetirilir, yəni tam ödənilir. 
(3) və (5) bərabərliklərini birləşdirərək, spektroskopiya-
nın əsas qanunu hesab edilən   Buqer – Lambert – Ber  qanunu-
nun riyazi bərabərliyi alınır:  
 
     
l
x
I
I





10
0
 və ya  
l
C
D
İ
İ






0
lg
               (6) 
 
Əgər qatılıq  mol. ölçü vahidi ilə, təbəqənin (küvetin) 
qalınlığı isə sm vahidi ilə ifadə edilirsə, onda ε - əmsalı molyar 
udulma əmsalı adlandırırlar.  

---