Microsoft Word Elsever m kitab doc

 
341
xətası 5,0% olan, qəbul oluna bilən nəticələr almağa imkan 
verir. 
Şərh edilən bu cihazın köməyi ilə deformasiyanın, 10
-3
-
dən 10 kq/m
2
-dək elastiklik modulu olan sistemlər üçün gər-
ginlikdən, temperaturdan və zamandan asılılığını ölçmək olar. 
Ölçmə metodikası.
 Ölçməyə başlamazdan əvvəl, mikro-
şkalanın bölünmə qiymətini müəyyən etmək lazımdır. Bunun 
üçün çəkinin sıfır qiyməti müəyyənləşdirilərək, işçi stola dəqiq 
təyin olunmuş qalınlıqlı metal lövhə yerləşdirilir və puanson 
buraxılır.  İşıqlanan  şkaladan bölgülərin sayı müəyyən edilir. 
Lövhənin qalınlığını bölgülərin sayına bölərək, bir bölgünün 
qiyməti alınır. 
Ölçülməyə məruz qoyulacaq nümunələr, d=10 – 13 mm, 
h=13 – 20 mm ölçülərə malik silindrik formalı olmalıdır, belə 
ki, tədqiqata məruz qoyulan xammallara göstərilən  əməliy-
yatların paralelliyinə xüsusi tələblər irəli sürülür. Müxtəlif 
ədəbiyyat mənbələrində belə nümunələrin bir neçə hazırlanma 
üsulu göstərilmişdir.  
İşçi stolun qanovuna bir neçə damcı distillə olunmuş su 
əlavə edilir, nümunə yerləşdirilir və qapaq bağlanır, köynəyi 
termostatlaşdırılır və sıfır nöqtəsi müəyyən edilir. 
Sıfır nöqtəsini müəyyən etmək üçün aşağıda şərh olunan 
üsul təklif edilir: ani deformasiyanın  ən azı üç yüklənmədəki 
qiyməti ölçülür (məsələn, 1, 2 və 3 q yüklənmədə). Yüklənmə 
müddəti koordinatlarında eksperimental nöqtələrdən düz xətt 
keçirilir. Bu düz xətti sıfır nöqtəsinə ekspolyasiya edərək, 
ordinat oxunda müəyyən parçanı alırlar ki, bu da sıfır nöqtəsi 
kimi qəbul edilir və sonradan hər bir göstəricidən bu parça 
çıxır. 
Sıfır nöqtəsi müəyyən edilib, sınaq nümunəsi verilən tem-
peraturda 15-30 dəq. ərzində termostatlaşdırılır. Bütün bu dövr 
ərzində tərəzi bağlı qalır və yük sınaq nümunəsini sıxmır. Ter-
mostatlaşdırma qurtardıqda, eyni zamanda yükün təsiri və 
saniyəölçən işə salınır (çəki fincanından müəyyən yük götü-
rülür).  İlk 5-10 dəq.-də  şkala üzrə hesablama hər 30 san-dən 

---

 
342
bir, deformasiya yavaş-yavaş artmağa başladıqda hesabat vaxtı 
artırılır. Bu ölçmə vaxtı hər bir çəki üçün ayrılıqda seçilir. 
Əyrinin yüklənmə hissəsini çıxarmaqla, tərəzi bir anlıq 
bağlanır ki, fincana əvvəldən çıxarılmış yüklər yerləşdirilsin, 
bundan sonra onlar saniyəölçənlə eyni zamanda işə salınır və 
nümunənin “istirahəti” zamanı  əyrinin boşalma (yüksüz) 
hissəsi çəkilir. 
Yumşaqlıq – zaman koordinatlarında qurulmuş deforma-
siya kinetikası əyrisinə görə özlülüyü hesablamaq olar. 
Elastiklik modulu aşağıdakı nisbətdən tapılır: 
 
                     

P
E

    .   .   .   .   .   .                            (66)    
 
burada: P – 
S
F
 nisbətinə bərabər olan gərginlikdir, q/sm
2
 
və ya kq/m
2
 (F – yükün çəkisi, qram və ya 
kq); 
            S – nümunənin en kəsik sahəsi, sm
2
 və ya m
2
; 
            ε – 
h
n
a

 nisbətinə bərabər olan deformasiya (a – 
mikroşkala bölgülərinin sayı, n – bölgülərin 
qiyməti, h – nümunənin hündürlüyü, sm və 
ya m). 
 
Qrafiki qurmalar üçün elastiklik modulu əvəzinə, yum-
şaqlıq adlandırılan əks kəmiyyətdən istifadə etmək əlverişlidir: 
                      
P
İ


   .   .   .   .   .   .   .                    (67) 
 
Yuxarıda şərh edilən cihazın köməyi ilə qarışıq alhinat – 
nişasta həlməşiklərinin struktur-mexaniki xüsusiyyətlərini, 
qarışıq jelatin və kalsium alhinat həlməşiklərinin istilik – 
mexaniki xüsusiyyətlərini tədqiq etmək mümkün olmuşdur. 

---

 
343
Eləcə  də jelatin və marmelad kütlələrinin həlməşikləri üçün 
konsentrasiyasından asılı olaraq yumşaqlığın öyrənilməsi hə-
yata keçirilmişdir, belə ki, sonuncu halda dinamometrik tərəzi-
lərlə mütləq vahidlərə malik nəticələr verməyən Valent cihazını 
dəyişmək məsləhət görülmüşdür. 
Yuxarıda baxılan cihazlar və reoloji xüsusiyyətlərin 
hesablanması üsulları, eləcə də onların praktikada istifadə nəti-
cələri göstərir ki, reoloji metodlar, tədqiqat məqsədləri üçün 
istifadə olunduğu kimi, həm də texnoloji proseslərin təkmil-
ləşdirilməsi məqsədilədə istifadə edilə bilər. Ölçmə  nəticə-
lərinin mütləq vahidlərlə alınması isə, müxtəlif tədqiqatlardan 
alınan nəticələri müqayisə etməyə imkan verir. 
 

---

 
344
VI BÖLMƏ   
 
QİDA  MƏHSULLARININ  KEYFİYYƏTİNƏ  
NƏZARƏT  ÜÇÜN İŞLƏDİLƏN  CİHAZ 
 VƏ  TEXNİKİ VASİTƏLƏR 
 
 
Müasir dövrdə istehsal şəraitlərində  və laboratoriyalarda 
fiziki-kimyəvi tədqiqatlarla yanaşı qida məhsullarının keyfiy-
yətinə avtomatik nəzarət üsulları da geniş tətbiqini tapmışdır. 
 
6.1. Qida məhsullarının tərkibi və xassələrinin 
avtomatlaşdırılmış təyini üsullarının təsnifatı 
 
Qida məhsullarının keyfiyyətini xarakterizə edən xüsusiy-
yətlərin təyin olunması prosesinin avtomatlaşdırılması, onların 
tədqiqi üsullarının sonrakı inkişafı  və  təkmilləşdirilməsinin 
vacib mərhələsi hesab olunur. 
Avtomatlaşdırılmış  nəzarət-ölçü cihazları  və qurğuları 
müvafiq keyfiyyət göstəricilərinin yüksək təyinat dəqiqliyini 
təmin etməklə yanaşı, həm də qida məhsullarının istehsalı, da-
şınması, saxlanması və realizə olunması zamanı analiz və ölç-
mələrin aparılmasına sərf edilən zamanı xeyli dərəcədə ixtisar 
etməyə imkan verir. 
Qida məhsullarının tərkibi və xüsusiyyətlərinin müasir 
zamanda tətbiq olunan avtomatlaşdırılmış  təyinat üsulları son 
dərəcə müxtəlifdir. Onlar tədqiq edilən məhsulların ilkin dəyiş-
diricilərlə (vericilər) fiziki, kimyəvi, elektrik, atom və digər 
qarşılıqlı  əlaqə effektlərində istifadəyə  əsaslanır. Vericilərin 
ötürdüyü siqnallar ikinci cihazlar tərəfindən başa düşülərək qə-
bul edilir və informasiyaya çevrilir. 
Vericilərin və ikinci cihazların tətbiq olunan sxem və 
konstruksiyalarının müxtəlifliyi bu üsulların təsnifatlaşdırılma-
sı vacibliyini və onların sistemləşdirilməsini  şərtləndirir 
(cədvəl 18). 

---