Microsoft Word Elsever m kitab doc

 
27
darca kimyəvi analiz, istehsal proseslərinə  nəzarətin  əsasını 
təşkil edir. Yəni çeşidli, yüksək keyfiyyət göstəriciləri ilə üs-
tünlük təşkil edən ekoloji təmiz qida məhsulları istehsalını hə-
yata keçirmək üçün, əksər hallarda miqdarca analiz metodları 
geniş miqyasda tətbiq olunur. 
 
1.5.1. Miqdari kimyəvi analizin inkişafı 
 
Miqdarca kimyəvi analiz prinsipinin elmi əsaslandırılma-
sı yalnız kimyəvi reaksiyalarda maddələrin kütlələrinin saxlan-
ması qanunu müəyyənləşdirildikdən sonra mümkün olmuşdur. 
XVIII əsrin ortalarında bu qanunu  M.V.Lomonosov formalaş-
dırmış və praktiki olaraq sübuta yetirmişdir. Lomonosovun bu 
kəşfi bir çox əvvəlki elmi-tədqiqat işlərinin  əhəmiyyətli dərə-
cədə yekunu olmuşdur. Uzun illər analiz metodikasına mad-
dələr texnologiyasının bir bölməsi kimi baxılmışdır. Mineral-
ların öyrədilməsi, dərman bitkilərinin tərkibinin araşdırılması 
və keyfiyyət yoxlanılması, müxtəlif qida məhsullarının key-
fiyyət göstəricilərinin müqayisəli  şəkildə öyrənilməsi və bu 
kimi digər işlər miqdarca kimyəvi analiz metodlarının inki-
şafına kömək etmişdir. 
1494-1555-ci illərdə yaşayıb yaratmış Aqrikola çoxlsaylı 
analizlərin qeydlərini tərtib etmişdir ki, onların bəzilərindən 
indiki dövrdə də istifadə edilir. 
Xüsusi termin olan  “k i m y ə v i   a n a l i z”   ifadəsini 
ilk dəfə XVII əsrin birinci yarısında İngilis alimi  Boyl,  digər 
maddələrin mövcudluğu  şəraitində bir maddəni aşkar etməyə 
imkan verən kimyəvi reaksiyaları işarələndirmək üçün istifadə 
etmişdir.  İndikatorların – müxtəlif təbii boyaların (lakmus və 
başqaları) turşuları  və  əsasları tanımaq üçün tətbiq edilməsini 
də  Boyl   qeyd etmişdir. O, həmçinin, sulfat və xlorid turşu-
larının kalsium və gümüş duzları vasitəsilə alınması reaksi-
yalarını qeyd etmiş, dəmirin alınması üçün taninin tətbiqini 
həyata keçirmiş və bir sıra digər reaksiyaları öyrənmişdir. 

---

 
28
XVIII əsrin ortalarında yaşamış İsveç alimi T.Berqmanın 
apardığı çoxsaylı  tədqiqat işləri haqqında geniş  məlumatlar 
mövcuddur. Belə ki, Berqman  bir sıra analiz metodikasını 
yaratmış  və onları sistemləşdirmiş, təyin olunan maddənin 
miqdarı reaksiya nəticəsində  əmələ  gələn maddənin çəkisinə 
görə mülahizə yürütməyin mümkünlüyü qaydasını forma-
laşdırmışdır. 
XIX  əsrin  əvvəllərində qaz analizi metodları inkişaf et-
məyə və geniş yayılmağa başlamışdır. Bu zaman Corc Dalton 
metanın, etilenin və digər qazların analizləri üzrə bir sıra 
klassik işlər yerinə yetirmişdir ki, bu işlər də Dalton qanununun 
(dəfəlik nisbətlə qanunu) kəşfinə  gətirib çıxarmışdır. Key – 
Lüssak qazlar arasında baş verən reaksiyalarda vacib eksperi-
mental qanunauyğunluqları müəyyənləşdirmişdir. 
Müəyyən edilən bu yeni məlumatlar əsasında “Avaqadro 
qanunu” kimi məlum olan qanun kəşf edilmişdir. 
Bu dövrlərdə  titrləmə metodları, yəni həcmi analiz 
metodları da geniş miqyasda tətbiq olunmağa başlamışdır. Belə 
ki, həcmi analiz metodlarından texniki tədqiqatlar və əczaçılıq 
işlərinin yerinə yetirilməsində istifadə olunmuş  və  əvvəlki 
tədqiqat metodları ilə müqayisədə daha dəqiq elmi nəticələr 
əldə edilmişdir. 
Rusiyada analitik kimyanın inkişafı da elə bu zamanlara, 
yəni XIX əsrin əvvəllərinə təsadüf edir. 
Kimya elmi tarixində D.İ.Mendeleyevin “Elementlərin 
dövri sistemi” qanununun kəşfi dönüş nöqtəsi oldu. Bu 
qanunun kəşfi bir çox müəmmalı məsələlərin açılması və elmi 
əsaslandırılması üçün əhəmiyyətli rol oynadı. Bu qanun nəinki 
qeyri-üzvi, habelə üzvi, biokimya, fiziki və analitik kimyanın 
və eləcə  də kimya elmi ilə  əlaqədar olan bütün digər elmi 
istiqamətlər qarşısında geniş imkanlar açmışdır. 
XIX  əsrin ikinci yarısından və XX əsrin  əvvəllərindən 
başlayaraq analitik kimyanın nəzəriyyə  və metodlarının 
intensiv inkişafı davam etmişdir. Kütlələrin təsiri qanununun 

---

 
29
müəyyən edilməsi və eksperimental yoxlanılması, elektrolitik 
dissosiasiya nəzəriyyəsinin inkişafı  və digər elmi nailiyyətlər 
çökmə, həllolma, turşu-qələvi, kompleks əmələgətirmə 
müvazinəti proseslərinin nəzəri  əsaslarının işlənilməsi üçün 
əhəmiyyətli təkan oldu. Bununla yanaşı miqdar və həcm analiz 
metodları da (elektrokimyəvi, spektral, kalorimetrik və s.) 
inkişaf etməyə başladı. 
XX  əsrdə baş verən texniki tərəqqi və elmi nailiyyətlər 
analitik kimyanın inkişafına təkan verdi. Kimyəvi 
texnologiyanın, təbabətin, fizikanın, geokimyanın, habelə 
texnikanın və digər elmlərin inkişafı analitik kimya elminin 
qarşısında bir çox yeni vacib tapşırıqlar qoyur. Bundan başqa, 
texnikanın və elmin qarışıq sahələrinin inkişafı analitik 
kimyaçılara müxtəlif tapşırıqların həlli üçün yeni nəzəri 
məlumatlar və yeni vasitələr verir. 
Hazırda bütün dünya ölkələrində analitik  kimyaya  həsr 
edilən 15-dən artıq, xüsusilə  elmi jurnallar nəşr olunurki, 
bunlardan da “Təbii birləşmələr kimyası” adlı jurnalı qeyd 
etmək olar. Bu jurnalda, əsasən qida məhsullarında mövcud 
olan eksperimental yolla tədqiq edilərək müəyyənləşdirilən 
təbii kimyəvi birləşmələrin keyfiyyət və miqdarca analizinə 
həsr olunmuş elmi məqalələr nəşr edilir. 
 
 

---

 
30
II BÖLMƏ   
 
QİDA MƏHSULLARININ SPEKTRAL  
TƏDQİQAT ÜSULLARI 
 
Müasir fiziki-kimyəvi analiz üsulları arasında məhsulun 
olduqca vacib xüsusiyyətləri haqqında daha tam və dolğun 
məlumat almağa imkan verən   s p e k t r o s k o p i y a   daha 
geniş təşəkkül tapmışdır.  
Spektral tədqiqat üsullarından müxtəlif üzvi birləşmələri, 
eləcə  də 10
-2
 – 10
-6
 mol. qatılıqda mineral maddələri təyin 
etmək üçün istifadə edilir.  
 
2.1. Absorbsiyalı spektroskopiya 
 
2.1.1. Absorbsiyalı spektroskopiyanın nəzəri əsasları 
 
Spektroskopiya şərti olaraq iki qrupa bölünür:  
1. Emissiyalı  spektroskopiya;  
2. Absorbsiyalı spektroskopiya.  
 E m i s s i y a l ı    s p e k t r o s k o p i y a   maddənin 
şüalanma qabiliyyətini öyrənir. Enerjinin ayrılması, enerji 
udularkən elektronlar əsas səviyyədən daha yüksək energetik 
səviyyəyə keçdikdə atomların qabaqcadan termiki və ya ener-
getik həyəcanlanması ilə əlaqədardır.  
A b s o r b s i y a l ı   s p e k t r o s k o p i y a   maddənin 
udulma qabiliyyətini öyrənir. Bu zaman analiz edilən nümunə 
müəyyən tezlik diapazonuna malik elektromaqnit şüalanma 
mənbəyi ilə spektrometr arasında yerləşdiririlir. Spektrometr, 
verilən dalğa uzunluğunda ilkin şüalanma mənbəyi ilə müqa-
yisədə  sınaq nümunəsindən keçən işığın intensivliyini ölçür 
(şəkil 2.).  

---