ƏLYAZMALAR YANMIR
2
№ 1, 2016
Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası
Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunun
Elmi Şurasının 18 yanvar 2016-cı il tarixli 1 saylı iclasının qərarı ilə nəşr edilib.
BAŞ REDAKTOR:
Teymur Kərimli – akademik
REDAKSİYA HEYƏTİ:
İsa Həbibbəyli-akademik
Möhsün Nağısoylu – AMEA-nın müxbir üzvü
Aybəniz Əliyeva-Kəngərli – filologiya üzrə elmlər doktoru
Paşa Kərimov – filologiya üzrə elmlər doktoru
Əzizağa Nəcəfzadə – filologiya üzrə fəlsəfə doktoru
Nigar Babaxanova – koordinator
Ülkər Hacıyeva – koordinator
© AMEA M.Füzuli ad. Əlyazmalar İnstitutu, 2016
© Müəlliflər, 2016
ƏLYAZMALAR YANMIR
3
№ 1, 2016
MƏNBƏŞÜNASLIQ
UOT:
03.81.37; 929.52
Tahirə Həsənzadə
AMEA Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutu,
tarix üzrı elmlər doktoru
NADİR ŞAH ƏFŞAR HAQQINDA
YENİ BİR MƏNBƏ
Açar sözlər: Əbülqasım Firdovsi, Nadir şah, Məhəmmədəli Tusi, Əhməd Suheyli, Şahnamə
Key words: Abulgasim Firdowsi, manuscripts, Nadir shah, Muhammadali Tusi, Ahmad
Suheyli, “Shahname”
Ключевые слова: Абульгасим Фирдовси, рукописи, Надир шах, Мухаммaдали Туси, Ахмед
Сухейли, “Шахнаме"
Şərqin böyük şairi Əbülqasim Firdovsi Tusinin (934-1024) dünya ədəbiyyatı xəzinəsinə daxil
olmuş şah əsərlərdən biri olan “Şahnamə”si, “bəşərin mədəni həyata ilk addımlarını atdığı” əsatiri
zamanlardan eramızın VII əsrinədək İranda və regionda baş vermiş hadisələrin bədii-epik salnaməsi
olan bu ölməz əsər” (Məmməd Mübariz Əlizadə) (1, 16) şahların tarixini canlandırmaqdan daha çox
vətənpərvərlik və qəhrəmanlığı tərənnüm etdirir. Əsər çox güclü təsir qüvvəsinə malik olduğundan
özündən sonra bir sıra qəhrəmanlıq dastanlarının yaranmasına səbəb olmuşdur. “Fəthnamə”, “Ca-
hangirnamə”, “İskəndərnamə”, “Zəfərnamə” və s. “Şahnamə” ruhundadır. Lakin bu qəbildən olan
əsərlərin heç biri Firdovsinin ölməz əsərinin səviyyəsinə yüksələ bilməmiş, bununla belə hər biri
ədəbi dəyərə malikdir və onu mütaliə edən “Şahnamə”nin təsirini aşkar hiss edir.
Əbülqasim Tusi “Şahnamə”ni əruzun “mütəqarib” bəhrində yazmışdır. (fəulun, fəulun, fəu-
lun, fəul) Nizami Gəncəvi, Əmir Xosrov Dəhləvi, Xacuyi-Kirmani, Əlişir Nəvai, Əbdürrəhman Ca-
mi və Şərqin başqa görkəmli şairləri öz tarixi-qəhrəmanlıq dastanlarını bu ölçüdə yazmışlar.
Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunun zəngin xəzinələrindən birində saxlanılan və
böyük türk-Azərbaycan imperatoru Nadir şah Əfşara həsr olunmuş “Şahnamey-Nadiri” bu qəbil-
dəndir. Əsərin müəllifi, Əbülqasim Firdovsi nəslindən olan Məhəmmədəli Tusidir. Abidəni nəşrə
hazırlayan, ön sözün müəllifi Əhməd Süheyli Xansari burada “Şahnamə”lər tarixinə nəzər yetirir və
göstərir ki, Əbülqasim Firdovsi Tusidən əvvəl bu mövzuda əsər yazdığı məlum olan, lakin bir beyti
belə qalmamış Məsudi Mərvəzi və özündən sonra 1000 beyt yadigar qoyub getmiş Dəqiqi adlı şair
yaşamışdır. Firdovsi həmin beytləri “Şahnamə”sinin əvvəlinə daxil etmişdir.
“Şahnamə” təsiri Səfəvilər dövrünün şairlərinin də yaradıcılığında iz buraxmışdır. Ədəbiyyat
tarixindən məlum olduğu kimi Azərbaycan Səfəvilər dövrü şairləri iki üslubda yazmışlar. Bəziləri,
məsələn, Baba Əfqani, (m.1519), Ümidi (1523), Nəziri (1612), Hilali (1525), Haləti Türkman