_______________________________ Epos. Nəsr. Problemlər
11
öyünəcəyini, "Qanturalını atın tərkinə alıb gətirdim"
deyib qürrələnəcəyini düşünür və onu öldürməklə
hədələyir. Selcan xatun nə qədər dil tökürsə, "öyünər-
sə, ər öyünsün – aslandır, öyünməklik övrətlərə
böhtandır" deyirsə, xeyri olmur – Qanturalı "yox,
öldürsəm gərəkdir" deyib durur. Selcan xatunun səbri
tükənir: "Mərə, qavat oğlu qavat! Mən aşağı qulpa
yapışıram, sən yuxarı qulpa yapışırsan. Mərə, qavat
oğlu, oxunlamı, qılıncınlamı? Gəl bəri, söyləşəlim" (1,
85). Bəli, Selcan xatunun Qanturalını yarışa çağırması
məcburiyyətdən irəli gəlir və yarış məzəli şəkildə
başladığı kimi, məzəli şəkildə də bitir. Selcan xatun
oxun
dəmrənini
(ucundakı
dəmiri)
çıxarır
və
Qanturalıya tərəf bir ox atır. Elə atır ki, qorxudan
Qanturalının “başındakı bit ayağına enir". Dəmrənsiz
oxun atılması ilə barışığın başlanması bir olur. Və
Qanturalı sevgilisinin könlünü bu sözlərlə alır:
Aslan uruğu, sultan qızı!
Öldürməgə mən səni qıyarmıdım?!
Öz canıma qıyam, mən sana qıymayam;
Mən səni sınardım (1, 86).
Qanturalının bu sözlərini misal çəkən K.Abdulla
yazır: "Qəribə bəhanədir! Görəsən Qanturalı Selcan
xatunu nə üçün sınamaq istəyir? Bir az əvvəl
düşmənlə hünərli döyüşü Selcan xatunu bir daha heç
zaman sınamamaq üçün kifayət deyildimi? Özü də
yada salsaq ki, bu düşmən ordusu onun öz atasının
ordusu idi, o zaman Selcanın sədaqət və etibarı daha
da qabarıq şəkildə canlanar. Doğrudan da, qəribə
Muxtar Kazımoğlu
__________________________________
12
sınaqdır!" (4, 87). "Dədə Qorqud" həsr olunan dəyərli
elmi əsərinin bu yerində K.Abdulla mifin hüquqi və etik
yasaqlarından danışır. Eposdakı yasaq nümunələrini
məntiqə uyğun nümunələr kimi nəzərdən keçirən
K.Abdulla Qanturalının Selcan xatunu sınamaq
istəməsini "qəribə sınaq" adlandırmaqda tamamilə
haqlıdır. Doğrudan da, bu sınaq məntiqə uyğun
gəlməyən bir sınaqdır. Amma ozanın da başlıca
məqsədi bir məntiqsiz əhvalat quraşdırmaq deyilmi?
Axı bu cür əhvalat quraşdırmaq məzə çıxarmağın, az-
çox gülüş doğurmağın səciyyəvi bir formasıdır. Selcan
xatunun sınamasına aid təhkiyədə rast gəldiyimiz və
yuxarıda xatırlatdığımız bəzi cümlələr ("Mən aşağı
qulpa yapışıram, sən yuxarı qulpa yapışırsan".
"Başındakı bit ayağına endi") baməzə danışıq tərzinin
açıq-aydın göstəricisidir. Bizə belə gəlir ki, Selcan
xatunun məcburiyyət qarşısında qalıb Qanturalını
yarışa çağırması başqa bir şeylə yox, hadisələrə duz-
məzə qatmaq, toy-düyünlə bitən boyun sonunda
dinləyiciyə (oxucuya) daha xoş ovqat aşılamaq niyyəti
ilə bağlıdır. Belə olmasaydı, kafirlə döyüşdə Selcan
xatunun böyük şücaət göstərdiyini görən Qanturalı
döyüşdən sonra durub-durub Selcan xatunu ölümlə
hədələməzdi.
Boyların tutuşdurulmasından aydınlaşır ki, Beyrək
– Banıçiçək yarışması ilə müqayisədə Qanturalı –
Selcan xatun yarışması müəyyən qədər baməzə
məzmun daşıyır, burada əhvalat yarıciddi-yarızarafat
şəklində təqdim edilir. Belə müqayisəni boyların başqa
_______________________________ Epos. Nəsr. Problemlər
13
məqamları arasında da aparmaq olar. Məsələn, belə
bir məqam: Selcan xatunu almaq istəyən neçə-neçə
igid vəhşi heyvanların əlində güdaza getdiyi kimi,
Banıçiçəyi də "istəyən" neçə-neçə adam Dəli Qarcarın
əlində güdaza gedir. Vəhşi heyvanları öldürməyə
Qanturalı gedirsə, Dəli Qarcarla da haqq-hesab
çürütməyə Beyrək özü getməli deyildimi? Xeyr, Beyrək
getməli deyildi. Ona görə ki, burada söhbət elçiliyə
getmək üstündədir. Dəli Qarcarın öldürdükləri, çox
güman ki, Banıçiçəyə elçi gələnlərdir. Əgər belədirsə,
onda Beyrək özü özünə elçilik edə bilməzdi və Dədə
Qorqudun elçiliyə göndərilməsində təəccüblü bir şey
yoxdur. Təəccüb doğuran məsələ Dəli Qarcar – Dədə
Qorqud
münasibəti,
aydınlaşdırılmasına
ehtiyac
duyulan məsələ Dəli Qarcarın Dədə Qorqudla "nanə-
cib" rəftarıdır.
Bu rəftarın açarı, bizcə, "ciddi" və gülməli
qarşılamasındadır. "Bamsı Beyrək" boyunda bahadır
və yalançı bahadır, adaxlı və yalançı adaxlı, ozan və
yalançı ozan qarşılaşmasına uyğun olaraq, bir ağıllı
ilə dəli qarşılaşması da var. Dədə Qorqud və Dəli
Qarcar əhvalatı məhz ağıllı ilə dəli qarşılaşmasıdır. Bu
qarşılaşmanın "Dədə Qorqud" eposu üçün nə qədər
səciyyəvi olduğunu məşhur Əzrayıl və Dəli Domrul
əhvalatından da görürük. Bəli, Dəli Domrulun alıcı quş
götürüb göyərçin cildinə girmiş Əzrayılın dalınca düş-
məsi Dəli Qarcarın silahlanıb Dədə Qorqudun dalınca
düşməsi ilə xeyli dərəcə oxşardır. Əzrayıl – Dəli
Domrul əhvalatında da normalla "anormal" üz-üzə
Muxtar Kazımoğlu
__________________________________
14
gəlir. Əzrayıl, əlbəttə, normal tərəfdir. Çünki o, ölüm
mələyi kimi nə istədiyini, iş-gücünün nədən ibarət
olduğunu yaxşı bilir. Dəli Domrulun isə “anormal” tərəf
olduğunu xüsusi əsaslandırmağa ehtiyac yoxdur.
Təkcə onu demək kifayətdir ki, Dəli Domrul Əzrayılı
tanımır, Əzrayılın öz xoşuna yox, Allahın əmri ilə can
aldığını bilmir. Belə olmasaydı, Dəli Domrul Əzrayılı
tapıb ona qulaqburması verməkdə Allahdan kömək
istəməzdi.
Ölüm
mələyini
Allahın
köməyi
ilə
cəzalandırmaq istəməsi Dəli Domrulun dünyadan
bixəbərliyinə ən tutarlı misaldır. Dəli Domruldan fərqli
olaraq, Dəli Qarcarı dünyadan bixəbər adam saymaq
çətindir. Dəli Domrul Əzrayılı tanımadığı halda, Dəli
Qarcar, Oğuzda yaşayan bir adam kimi, çox güman ki,
Dədə Qorqudu tanıyır və onun bir övliya olduğunu çox
yaxşı bilir. Amma bu, bilib-bilməməzlik fərqi Dəli
Domrulla Dəli Qarcar arasındakı oxşarlığı qətiyyən
aradan qaldıra bilmir. Dəli adını daşıyan bu qəhrə-
manların ən böyük oxşarlığı ipə-sapa yatmamaq,
normadan kənar hərəkətlərə yol verməkdir. Dəli
Domrulun ölüm mələyinə, Dəli Qarcarın isə Dədə
Qorquda meydan oxuması məhz normadan kənara
çıxmaqdır. Dədə Qorquda əl qaldırarkən onun
müqəddəs adam olduğunu bilməsi Dəli Qarcarın
normadan kənar addım atmasının dərəcəsini azaltmır,
əksinə, daha da artırmış olur. Məsələnin məğzi elə bu
nöqtədə ortaya çıxır və lazım gəlir ki, Oğuzda hamının
müqəddəs bildiyi bir adama münasibətdə həddini
aşmağın, məlum davranış normalarını pozmağın nəyə
Dostları ilə paylaş: |