_______________________________ Epos. Nəsr. Problemlər
15
xidmət etdiyi, hansı bədii-mifoloji funksiya daşıdığı
aydınlaşdırılsın.
Dədə Qorqud – Dəli Qarcar əhvalatı eposda ağıllı
və dəli münasibəti üzərində qurulan bir oyundur. Bu
oyun yalnız Dəli Qarcarın "anormallıq" etməsi
hesabına yox, həm də Dədə Qorqudun yaratdığı
imkan və şərait hesabına baş tutur. Dədə Qorqud Dəli
Qarcarın dəlilik etməsinə meydan verir və özünün
kəraməti, aqilanə hərəkəti ilə həmin dəliliyin qarşısını
alır. Həm Dəli Qarcarın dəliliyində, həm də Dədə
Qorqudun bu dəlilikdən qorunmasında bir gülüş ahən-
ginin olması danılmazdır. Çünki Dəli Qarcarın davra-
nışı normadan kənar davranış olduğu kimi, Dədə
Qorqudun da Dəli Qarcarın qabağına düşüb qaçması
övliyaya "yaraşmayan" normadan kənar bir hərəkətdir.
Normadan kənar hərəkət və davranışın isə az-çox
gülüş doğurması tamamilə təbiidir. Dədə Qorqud Dəli
Qarcarın normadan kənara çıxan və gülüş doğuran
hərəkətlərinə rəvac verirsə, demək, bu barədə ciddi
düşünmək, Dədə Qorqudun oyundaşlığına xüsusi
diqqət yetirmək lazımdır.
Əvvəl Dədə Qorqudun oyundaşlığına nəzər salaq,
sonra isə bu oyundaşlıqdan doğan gülüşün Dədə
Qorqudla
əlaqəsinin
hansı
məna
daşımasını
aydınlaşdırmağa çalışaq.
Folklorda, o cümlədən qəhrəmanlıq eposunda
gücün bir göstəricisi vuran qoldursa, bir göstəricisi də
ağıldır, kələkdir. “Dədə Qorqud” eposunda ağılın ən
böyük təmsilçisi Qorqud Ata olduğuna görə yumoristik
Muxtar Kazımoğlu
__________________________________
16
kələkbazlığı bu obrazda da axtarmalı oluruq. Məsələn,
başlıq yerinə başqa şeylərlə bərabər, min birə də
istəyib işi düyünə salmaq fikrində olan Dəli Qarcara
kələk gəlmək Dədə Qorquddan ötrü asan bır işdir.
Dədə Qorqud Dəli Qarcara soyunub ağıla girməyi və
birələrin gözəgəlimlisini seçməyi məsləhət görür.
Dəlisov və ağıllı süjetinin folklordakı məlum və məşhur
ənənəsinə görə, dəlisov, ağıllının məsləhətinə sorğu-
sualsız qulaq asmalı və körpə uşağın belə atmadığı
gülməli addımı atmalıdır. Dəli Qarcar da Dədə
Qorqudun məsləhəti ilə həmin gülməli addımı atır –
soyunub birə topasının içinə girir: «Dədə Qorqud...
Dəli Qarcarı bir birəli yerə gətirdi. Dəli Qarcarı
yalınçaq eylədi, ağıla qoydu. Birələr Dəli Qarcara
üşdülər. Gördü bacarı bilməz, aydır: «Mədəd, Dədə!
Kərəm eylə, Allah eşqinə! Qapıyı aç, çıqayın!» –
dedi... Dədə qapıyı açdı. Dəli Qarcar çıqdı. Dədə
gördü kim, Dəlinin canına keçmiş, başı qopusu olmuş,
gövdəsi birədən görünməz. Yüzü-gözü bəlirməz.
Dədənin ayağına düşdü: «Allah eşqinə, bəni qurtar!»
– dedi. Dədə Qorqud: «Var, oğul, kəndini suya ur!» –
dedi. Dəli Qarcar səgirdərək vardı, suya düşdü.
Birədir, suya aqdı, getdi» (1,57). Göründüyü kimi,
Dədə Qorqudun qurduğu kələklə Dəli Qarcarın birə
dolu ağıla girməsi və oradan başılovlu çıxıb özünü
suya vurması kifayət qədər gülməli əhvalatdır. Və bu
gülməli əhvalatı quraşdırıb danışmağı ozan başqa
əhvalatları danışmaq qədər əhəmiyyətli hesab edir.
Belə olmasaydı, ozan hadisələrin lap başlanğıcında
_______________________________ Epos. Nəsr. Problemlər
17
Dədə
Qorqudun
Dəli
Qarcara
qulaqburma
verməsindən və elçilik məsələsini çox asanca öz yo-
luna qoymasından bəhs edib süjet xəttini tam başqa
bir məzmunda qurardı. Məsələn, qarşılaşmanın ilk
anındaca bir övliya kimi kəramət göstərib Dəli
Qarcarın gözünün odunu almaq Dədə Qorquda çətin
olmaz və o, Dəli Qarcarı müti qul kimi özünə çox
asanca tabe edə bilərdi. Amma Dədə Qorqud bu
addımı atmaq əvəzinə, Dəli Qarcarla, necə deyərlər,
qovdu-qaçdı oyunu oynamağı qabaqcadan planlaş-
dırır: qaçmaq oyununun daha ləzzətli alınması üçün
özü ilə bir at yox, iki at götürür. Bu atları ozanın
tərəfindən Toğlu başlı, Keçi başlı adlandırması da,
çox güman kı, təsadüfi deyil. Ozan atlara məzəli adlar
verməklə, görünür, bu atların gülməli bir oyuna
yardımçı olacaqlarına bəri başdan işarə edir. Qovdu-
qaçdı oyununun ən gərgin anı belə, növbəti məzəli
sərgüzəştlərə təkan verir. “Ən gərgin an” dedikdə,
təbii ki, Dəli Qarcarın Dədə Qorquda əl qaldırması və
Dədə Qorqudun qarğışı ilə Dəli Qarcarın qolunun
quruması epizodunu nəzərdə tuturuq. Bu qulaqburma
epizodundan sonra da Dəli Qarcarın tərsliyi yerə
qoymaması və əcaib-qəraib başlıqlar, o cümlədən
birələr istəməsi yalnız Dəli Qarcarın dəlisovluğunu
göstərmək üçün yox, həm də Dədə Qorqudun məzəli
sərgüzəştə şərait yaratmasını göstərmək üçün
lazımdır. Ozanın inamına görə, Dədə Qorqudun öyüd-
nəsihəti nə qədər vacibdirsə, Dədə Qorqudun məzəli
sərgüzəştləri də bir o qədər vacib və əhəmiyyətlidir.
Muxtar Kazımoğlu
__________________________________
18
Bu inamın təzahürüdür ki, eposda Qorqud Atanı yalnız
müdrik ağsaqqal yox, həm də bir trikster şəklində
görürük.
Bəllidir ki, Dədə Qorqud heç bir boyda "Bamsı Bey-
rək" boyundakı kimi hadisələrin fəal iştirakçısı deyil.
Fəal iştirakçı olduğu yeganə boyda Dədə Qorqudu bir
trikster rolunda görürüksə, buna təsadüfi hal kimi
baxmaq olmaz. Məsələ burasındadır ki, Dədə
Qorqudun övliyalığı ilə trik-sterliyi arasında ziddiyyət
yoxdur, əksinə, bu iki cəhət bir-birini tamamlayır və
vahid aqil obrazını ortaya çıxarır. Aqil Qorqudun
qüdrəti bir yandan onun ağsaqqallığında, övliyalılığında
üzə çıxırsa, o biri yandan da onun triksterliyində üzə
çıxır.
Dədə Qorqud triksterliyinin, bütövlükdə Dədə
Qorqud – Dəli Qarcar sərgüzəştinin hadisələr
sırasında yerini müəyyənləşdirmək xüsusi maraq
doğurur. Məsələyə bu baxımdan aydınlıq gətirmək
məqsədilə Dədə Qorqud Dəli Qarcar qarşılaşmasının
hansı əhvalatlardan sonra gəldiyinə diqqət yetirək:
Beyrək "düyün qanlı olsun, xan qızı" deyib, altun
üzüyü Banıçiçəyin barmağına taxır və əhd-peyman bu
şəkildə bağlanır: "Ortamızda bu, nişan olsun, xan qızı!
– dedi. Qız aydır: – Nola, xanım, baş üzərinə! – dedi"
(1, 56). Deməli, Beyrəklə Banıçiçək arasındakı bu
söhbət elçilik, toy-düyün söhbətidir. Banıçiçəklə
aralarındakı bu əhd-peymana uyğun olaraq, Beyrək
elçilik və toy-düyün tədbirlərinə başlayır. "Qanturalı"
boyunda olduğu kimi, bu boyda da toydan əvvəl
Dostları ilə paylaş: |