_______________________________ Epos. Nəsr. Problemlər
175
başlayır, saatın əqrəbləri irəliyə yox, geriyə hərəkət
edir və s. Tələbə nə qədər qorxsa da, özünü ələ alır,
müşahidə etdiyi qəribəliklərin elmi izahını verməyə
çalışır. Tələbənin öz-özü ilə daxili söhbəti, özünü
təmkinə çağırma epizodları povestdə xeyli yer tutur.
Qəfildən müəllif tələbəni psixatr və astrofiziklə
görüşdürür. Diqqət yetirdikdə aydın olur ki, əslində
onlar tələbənin özüdür, onun ikinci Mənidir, başqasına
çevrilməsidir. Müəllif mətni sadələşdirmək, daxili
ikiləşmə prosesini daha görümlü təsvir etmək üçün
tələbəni psixatr və astrofizik simasında, qəribəliklərin
elmi şərhini verən ikinci Məni ilə dialoqda qələmə alır.
İkinci Məni ilə bu cür qarşılaşması tələbənin təklik
azarından irəli gələn sarsıntılarını, fərdi cizgilərini
oxucuya çatdırmaq vasitəsi olmaqla məhdudlaşmır,
həm də oxucuya səbəb və nəticə, zaman və məkan
kimi köklü anlayışlar barədə götür-qoy etmək, onlara
yeni gözlə baxmaq mətləbi aşılayır. Tələbənin ətraf
adamlarla dil tapa bilməməsi yer üzündəki insanların
başqa planetlərlə əlaqə yaratmaq istəməsi kimi
məsələlərlə qaynayıb-qarışır. Povestdə bir istehza
ahəngi sezilməkdədir. Öz aralarında dil tapa bilməyən
adamların başqa planetlərlə ünsiyyət bağlamaq
istəməsini,
başına
qəribə
oyunlar
gəlməsinə
baxmayaraq,
tələbənin
yenə
adamlara
yaxınlaşmamasını, təkliyin törətdiyi xofun qarşısında
dəli olmamağa söz verməsini kinayəsiz qəbul etmək
olmur. Qarşılaşdığı qeyri-adi dəyişmələr müqabilində
tələbənin bu cür «mübarizliy»i folklorda qorxaq
Muxtar Kazımoğlu
__________________________________
176
Əhmədlərin
yalançı
pəhləvanlığını
yada
salır
(«Ustacan Əhməd» nağılı). Qorxaq Əhmədlərin
yalançı pəhləvanlığı (məsələn, atdan yıxılacağından
qorxub ağacdan yapışması və ağacı kökündən
çıxarması) şən gülüş doğurursa, tələbənin qorxulu
məqamlardan «mətanət»lə çıxması da istehza
doğurur. Oxucu şübhə etmir ki, tələbənin özünə
toxtaqlıq verib qarabasmadan yaxa qurtarması
müvəqqətidir. O, kosmik əlaqələrə dair nə qədər kitab
oxuyub savadını artırsa da, beyninin, ürəyinin dərin
qatlarında
özündən
asılı
olmadan
yaşatdığı
əcdaddangəlmə
duyğulardan
yaxa
qurtara
bilməyəcək. Oxucu bu qənaətə gəlir ki, tələbə son
dərəcə rasional olmağa çalışsa da, daxilən psixatra,
astrofizikə çevrilib qeyri-adi dəyişmələri mümkün adi
hallar kimi aydınlaşdırmağa, «zərərsizləşdirməy»ə səy
göstərsə də, tənhalığın gərgin anları onu əvvəl-axır
irrasional bir aləmlə qarşılaşdıracaq.
Ə. Əylisli, Elçin və Anar yaradıcılığından
gətirdiyimiz nümunələrdə folklordan qidalanan qeyri-
adi dəyişmə və çevrilmələr ayrı-ayrı fərdlərin daxili
aləmi ilə əlaqələndirilir. Qeyri-adilik həm ətraf
adamların (Zinyət Şəkərək qızı kimilərin), həm də
«möcüzə» ilə rastlaşan qəhrəmanların (S.Qayıblı və
tələbə kimilərin) adi düşüncələri ilə ziddiyyətin bir
təzahürü kimi qələmə alınır. «İdealist» Sadığın Zinyət
Şəkərək qızı kimi «materialist»lərlə qarşılaşdırılması;
pencəyin, şəkildəki adamın dəyişməsindən S. Qayıblı
və tələbənin təəccüb, heyrət, qorxu hissi keçirməsi
_______________________________ Epos. Nəsr. Problemlər
177
adidə qeyri-adini daha qabarıq göstərməyə kömək
edir. Qeyri-adilik heç də həmişə obrazın müsbət
mənəvi keyfiyyətlərinin ifadəsi demək deyil. Əgər
ağacı insan, insanı kəpənək timsalında görmək
Sadığın daxili saflığının bir əlamətidirsə, S. Qayıblı və
tələbənin fantastika ilə üzləşməsi onların ətraf
mühitdən uzaqlaşmağa meyl göstərməsinin bir
ifadəsidir. Xarakterin müsbət və yaxud mənfi
cizgilərini
əks
etdirib-etdirməməsindən
asılı
olmayaraq, qeyri-adi dəyişmə və çevrilmələr nəsrə
folklor ruhunu, xalq yaradıcılığına məxsus arxaik
yanaşma tərzini gətirməkdə mühüm rol oynayır.
Folklora xas arxaik yanaşma tərzi M.Süleymanlı
nəsrində daha geniş miqyasdadır. 70-ci illərdə yazdığı
«Köç», «Şeytan», «Yel Əhmədin bəyliyi» kimi roman
və povestlərdə M.Süleymanlı bədii mətni bütövlükdə
mif modeli üzərində qurmağa çalışır. Mif modeli təkcə
əski çağların koloritini yaratmaqda yox, həm də
müasir dövrlə bağlı hadisələrin qələmə alınmasında
yazıçıya gərək olur. «Köç» romanında Keçmiş və İndi
sərhədləri
məhz
mifologizm
vasitəsilə
aradan
götürülür. Neçə yüz əvvəlin adamı ilə bu günün adamı
dünyaduyumuna görə bir-birini tamamlayır. Müxtəlif
zamanlarda ömür sürmüş ayrı-ayrı adamların eyni ad
(Beyrək, Bəkil, İmir və s.) daşıması təsadüfi deyil. Sa-
bahı görən, olacaq əhvalatları qabaqcadan bilən İmir
neçə yüz il qabaq yaşamış İmirin davamıdır. Çox
təəssüf ki, romanda bir çox hallarda etnoqrafik
informasiya bədii materialı üstələyir, arxaiklik canlı
Muxtar Kazımoğlu
__________________________________
178
obrazlarla ifadə olunmur. Arxaikliyi gözə soxmadan
təbii şəkildə obrazların canına hopdurmaq baxımından
«Şeytan» povesti daha uğurlu təsir bağışlayır.
Dünya ədəbiyyatında şeytan mövzusuna az
müraciət
olunmayıb.
Bu
mövzu
Azərbaycan
ədəbiyyatı üçün də yeni deyil. Təkcə H. Cavidin
«İblis» faciəsini xatırlatmaqla həmin mövzunun
Azərbaycan ədəbiyyatındakı yeri barədə təsəvvür
yaratmaq olar. M. Süleymanlı şeytan, iblis mövzulu
yazılı
sənət
nümunələrindən
necə
bəhrələnib,
özündən əvvəlkilərdən nə ilə fərqlənib? Bu, tamam
ayrıca söhbətin mövzusudur. Bizi bu yerdə konkret
olaraq M. Süleymanlının xalq təfəkkür tərzi ilə bağlılığı
maraqlandırır. Müəllif şeytanla əlaqədar xalq arasında
bu gün də yaşamaqda olan arxaik təsəvvürləri xüsusi
nəzərə alır, «şeytan qəlbimə girdi», «şeytan məni
yoldan çıxartdı», «şeytana lənət, kimi istəyir girir
donuna» və s. kimi deyimlərdə yaşayan dünyabaxış
formasını bədii əksetdirmənin canına hopdurur.
Özünüdərk anları yaşayan adamın şərlə daxili
toqquşması psixoloji nəsr üçün ənənəvi bir əlamətdir
və gözləmək olardı ki, M. Süleymanlı da şeytan
mövzusundan
sarsıntılar
keçirən
qəhrəmanın
ikiləşməsi, öz-özü ilə daxili konfliktdə olması vasitəsi
kimi
istifadə
edəcəkdir.
Amma
belə
olmur.
Fantasmoqoriyanın Elçinin hekayələrində, Anarın
«Əlaqə» povestində müşahidə etdiyimiz funksiyasına
M.
Süleymanlının
«Şeytan»ında
rast
gəlmirik.
«Şeytan»da
fantasmoqoriya
ayrıca
götürülmüş,
_______________________________ Epos. Nəsr. Problemlər
179
qabardılmış fərdi dünyalardan daha çox kütlənin
psixologiyasını
işıqlandırmaq
funksiyası
daşıyır.
Şeytan hər hansı bir nəfərin yox, bütün kənd adamla-
rının qəlbinə yol tapmağa can atır, kimini oğurluğa,
kimini dava-dalaş salmağa, kimini ara vurmağa, kimini
də özgəsinin halalına tamah salmağa sövq edir.
Kəndin ən möhkəm iradəli adamı olan Bəkirə bata
bilməyəndə Şeytan özü onun cildinə girir. Adamlar iki
Bəkirlə qarşılaşırlar: Bəkirin özü və Bəkir donunda
Şeytanla. Bu, daxili ikiləşmə deyil. Bəkir daxilən
tamdır, bütövdür, heç bir şərə, şeytan əməlinə uyma-
yıb. Şərə, şeytan əməlinə uyan ətrafdakı adamlardır.
Şeytana aldanan adamlarla öz bütövlüyünü saxlayan
Bəkir arasındakı fərq fərd və kütlə harmoniyasını
pozur. Bəkir kütlədən uzaqlaşmaq məcburiyyətində
qalır. O vaxta qədər ki camaat şeytanın şeytanlığını
anlayır, cütçü Bəkirin günahsızlığını başa düşür.
Şeytan qovulandan sonra Bəkir yenidən öz ev-eşiyinə
qayıdır və fərd – kütlə harmoniyası bərpa olunur.
Müəllif
camaatın
qovduğu
Bəkiri
daxili
sarsıntılarda, ətraf mühiti ittiham etmə məqamlarında
təsvir edə bilməzdimi? Edə bilərdi, amma onda tamam
başqa bir əsər yazmalı olardı. İndiki halda müəllif
üçün Bəkirdən daha çox, Bəkirin də daxil olduğu kütlə
ön plandadır. Bu isə ondan irəli gəlir ki, M. Süleymanlı
bir sıra digər cəhətlərlə yanaşı, folklordakı fərd və
kollektiv
münasibətini
də
nəzərə
alır,
həmin
münasibəti özünəməxsus şəkildə qoruyub saxlamağa
çalışır. Bəlli olduğu üzrə, xalq nəsrində ayrı-ayrı
Muxtar Kazımoğlu
__________________________________
180
adamların qeyri-adi qəhrəmanlıqları, qeyri-adi ağıl və
fərasəti var, amma fərdiləşdirmə aparıcı deyil. Qeyri-
adi igidliklər göstərən kiçik qardaşlar bir-birinə
bənzərdir, ağıl və fərasət hesabına başını dolandıran
keçəllər
bir-birinin
davamıdır.
Folklorda
ad
(Məlikməmməd, Məhəmməd, Əhməd və s.) əksər
hallarda şərti səciyyə daşıyır və heç də qəhrəmanların
bir-birinə bənzəyib, silsilə yaratmasına mane olmur.
«Köç» romanında bir neçə obrazın eyni ad daşıması
və xaraktercə bir-birini tamamlaması, görünür, həm də
folklor ənənələrindən gəlir. Ən qeyri-adi xüsusiyyətləri
olan İmiri belə yazıçı xüsusi şəkildə ayırıb ətraf mühitə
qarşı qoymur, əksinə, qeyri-adiliyin əcdaddangəlmə
adi bir əlamət olduğunu diqqətə çatdırır və bununla
fərdini kütləviləşdirir. Bu cəhət «Şeytan» üçün də
səciyyəvidir. Bəkir ətrafdakı adamlardan nə qədər
fərqlənsə də, bir o qədər həmin adamlara bağlıdır.
M.Süleymanlı Bəkirin, eləcə də İmirin, Yel Əhmədin
(«Yel Əhmədin bəyliyi» povesti) başqalarından seçilən
fərdi
keyfiyyətlərini
ümumi-kütləvi
fonun
yaradılmasına, vahid bir dünyanın təsvir olunmasına
doğru yönəldir. Onun qələmə aldığı mühit miflə nəfəs
alır. İmirin gələcəkdən xəbər verməsi, Şeytanın adam
cildinə girməsi, Əhmədin yel kimi uçub getməsi
ətrafdakı adamları bir elə təəccübləndirmir. Çünki
iyirminci əsrin sonunda yaşasalar da, onlar keçmiş-
dəngəlmə
dünyagörüşü
saxlamaqdadırlar.
Bu
dünyagörüş istər-istəməz, təhtəlşüur şəklində də olsa,
üzə çıxır və hadisələrin axarına öz təsirini göstərir.
_______________________________ Epos. Nəsr. Problemlər
181
Ə.Əylisli, Elçin, Anar təhtəlşüurluluğu daha çox ayrı-
ayrı
qəhrəmanların
timsalında
əks
etdirirlərsə,
M.Süleymanlı həmin cəhəti bütöv kütlə ilə bağlı
şəkildə
əks
etdirir.
Təəccüblü
deyil
ki,
M.
Süleymanlıda el, camaat xüsusi obraz kimi çıxış edir,
fərd kimi təqdim olunur:
« – Sabah Yel Əhmədin toyudu, – dedilər.
Kəndin camaatı qurdalana-qurdalana, üzdən-
üzdən xırda işlər görə-görə bir yerə yığışdılar
(«yığışdı» olmalıdır – M.K.). Əhmədin toyunu fikirləşə-
fikirləşə biri inəyini tumarlayırdı, biri sənək dibi
döyürdü, biri kilid düzəldirdi. Üzdən-üzdən gördükləri
bu xırda işləri atıb hamı bir-birinə sarı getdi. Kəndin
camaatı bir yerə yığışıb oldu bir adam. Bir adam kimi
də Əhmədin toyunu başladılar...» (3, 231). Camaatın
bu cür təqdim olunması ondan irəli gəlir ki, M.
Süleymanlı kütlənin psixologiyasını əks etdirməyə
xüsusi
meyl
göstərir.
«Yel
Əhmədin
bəyliyi»
povestində, eləcə də «Köç» romanında el-obanın
hərəkət, yürüş stixiyası ifadə olunur. «Şeytan»
povestində müəllif bütöv bir camaat fonunda şərlə
mənəvi toqquşmanı qələmə alır.
M.Süleymanlının adlarını çəkdiyimiz əsərlərində
fərdi daxili aləmdən daha çox ətraf aləmin diqqət
mərkəzinə
keçməsi
xarakterin
hərəkət
və
davranışlarda açılması üsuluna geniş meydan açır. Bir
yurddan o birinə köç və yürüş edən igidlərin, tozanaq
kimi burdan vurub ordan çıxan Şeytanın dalınca
qoşan adamların, yeriyəndə yel kimi qanadlanan
Muxtar Kazımoğlu
__________________________________
182
Həmid və Əhmədin xarakterini oxucuya çatdırmaqda
dinamik süjet təbii və yerində görünür. Amma orası da
var ki, psixoloji nəsr yüyənsiz at kimi, yel kimi baş alıb
gedən zamandan daha artıq, su kimi bir yerdə göllənib
ləngiyən zamana – fərdin düşüncələr aləminə meyl
göstərir. Psixoloq-sənətkar fərdin daxili aləmindən
söhbət açarkən kütlədən də bəhs edə bilir. Fərdin
daxili aləmində kütlədəngəlmə çoxmənalılığı əks
etdirmək mühüm sənətkarlıq məziyyəti kimi ortaya
çıxır. Ayrı-ayrı qəhrəmanların, düşünüb-daşınan, özü-
nüdərk, dünyanıdərk situasiyaları yaşayan fərdlərin
psixoloji aləmində bir genişlik, çoxmənalılıq əks
etdirmək istəyən yazıçı, təbii ki, folklora da üz tutur,
ondan bəhrələnir. Belə bir ədəbiyyatşünaslıq faktı təbii
sayılmalıdır ki, F.Dostoyevskinin psixoloji nəsrini
«polifonik» (çoxsəsli) nəsr adlandıran M.M.Baxtin xalq
gülüş mədəniyyətini də «ambivalent» (çoxmənalı)
mədəniyyət hesab edir, çoxmənalı bədii əksetdirmənin
köklərini arxaik təsəvvürlərlə əlaqələndirir.
Burada folklor barədə ayrıca danışmağımız, ilk
növbədə,
müasir
nəsrin
çoxmənalılığa
doğru
irəliləyişində
qarşıya
çıxan
çətinliklərə
diqqəti
yönəltmək istəyindən irəli gəldi. Belə çətinliklər
sırasında təsdiq və inkar, müsbət və mənfi, xeyir və
şər kimi tərəflərin nisbəti məsələsi xüsusi yer tutur.
Nəsr mənfi və müsbət tərəfləri özündə birləşdirən
insana müraciət etdikcə ədəbi tənqid bu meyli nə
qədər alqışlayırsa, bir o qədər də ədəbi tənqiddə ideal
qəhrəman həsrəti güclənir. Qəribədir ki, ideal
_______________________________ Epos. Nəsr. Problemlər
183
qəhrəman barədə mülahizələrini əsaslandırmaq üçün
ədəbiyyatşünasların ən çox nümunə gətirdikləri
mənbə folklor olur. Əlbəttə, biz folklorda ağ və qara
qarşıdurmalarının olmasını inkar etmirik. Ancaq
nəzərə çatdırmaq istəyir ki, bu cür qarşıdurmalar
folklorda
ağ
və
qaranın
qaynayıb-qarışması
istiqamətinə göz yummağa da əsas vermir. «İslah
olunmalı», «məhv edilməli» həyat amilləri ideologiyası
üzərində kökləndiyimizdən folklorda gülüşü «öldürücü
atəş açan» bədii vasitə saymışıq. Halbuki folklorda
gülüş «öldürücü atəş açmaqdan» çox-çox öncə
doğuluş və həyat simvoludur. Məzlumun, maymağın
ölümü (məsələn, «Tülkü, tülkü, tünbəki» nağılında
tısbağanın yeyilməsi) «hakim»ə nifrət oyatmaqdan
əvvəl, məzluma, maymağa qarşı gülüş doğurur və
belə məqamlarda öləni müsbət, öldürəni mənfi
adlandırmaq çətinləşir. İfrat müsbətlik və ifrat mənfilik
ölçülərindən uzaqlaşıb insanı hərtərəfli planda təsvir
edən müasir nəsr, təbii ki, folklordakı çoxmənalılıqdan
qidalanır və ədəbi tənqidin yalançı folklor çağırışlarına
məhəl qoymur. Cahandar ağa, Qılınc Qurban, Laçın,
Qədir, Nemət... kimi həm müsbət, həm də mənfini,
həm təsdiq, həm də inkar amilini özündə birləşdirən
qəhrəmanlarla Kosa, Keçəl, Molla Nəsrəddin arasında
birbaşa əlaqə axtarmaq fikrindən uzağıq. Amma
inanırıq ki, mütləq xeyir və mütləq şər kimi birtərəfli
baxışlardan uzaqlaşmağa can atan nəsr «xeyirlə şər
qardaşdır»
dünyagörüşünə
arxalanan
folklorun
davamıdır.
Muxtar Kazımoğlu
__________________________________
184
QAYNAQLAR
1. Ə. Əylisli. Adamlar və ağaclar. Bakı, Gənclik,
1970
2. Elçin. Qatar. Pikasso. Latur. 1968. – Bir görüşün
tarixçəsi. Bakı, Azərnəşr, 1977
3. Süleymanlı M. Yel Əhmədin bəyliyi. – Köç. Bakı,
Yazıçı, 1984
_______________________________ Epos. Nəsr. Problemlər
185
BAŞLIQLAR
I BÖLMƏ. EPOS
“Dədə
Qorqud”:
gülüş
kultu
və
obrazın
ikiləşməsi........3
Mənfi əvəzedici...................................................27
Yalançı qəhrəman...............................................48
“Koroğlu”: problemlər, mülahizələr......................71
II BÖLMƏ. NƏSR
Daxili monoloq....................................................89
Elmi-texniki tərəqqi və nəsr...............................128
Çağdaş nəsr və folklor.……............................... 145
Muxtar Kazımoğlu
__________________________________
186
Muxtar Kazımoğlu (İmanov)
Epos. Nəsr. Problemlər.
Bakı, « Елм вя тящсил », 2012
Íÿøðèééàò äèðåêòîðó:
Надир Мяммядли
Êîìïƒòåðäя jû‹äû:
Рущянэиз Ялищцсейнова
Korrektor:
Aynurə Səfərova
Êîìïƒòåð òяðòèá÷èñè âя
òåõíèêè ðåäàêòîðó:
Айэцн Балайева
Êà‹ûç ôîðìàòû: 60/84 1/32
Ìяòáяя êà‹ûçû: ¹1
Щя‡ìè: 164 ñяù.
Òèðàæû: 500
Êèòàá Àçəðáàj‡àí ÌÅÀ Ôîëêëîð Èíñòèòóòóíóí
Êîìïƒòåð Ìəðêəçèíäə jû‹ûëìûø, “Elm və təhsil” ÍÏÌ-äÿ
îôñåò ƒñóëó èëə ÷àï îëóíìóøäóð.
Dostları ilə paylaş: |