Microsoft Word epos nesr problemler
Yüklə 1,24 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- _______________________________ Epos. Nəsr. Problemlər
- Muxtar Kazımoğlu __________________________________
_______________________________ Epos. Nəsr. Problemlər 139 nənə samovara od salır və fikirləşir ki, «keçmişdə samovar, nə təhər işdisə, yaman gec qaynayırdı... İndi əlini tərpətməynən pıqqıldayır». Beləliklə, samovara odsalma daxili monoloqun başlanmasına bəhanə olur. Yaxud başqa bir misal: gecədir, Adil qaranlıqda qon- şunun iti ilə rastlaşacağından qorxur və it haqqında, qorxu, liberalizm, riyakarlıq və s. haqqında düşüncələrdən ibarət daxili monoloq üçün əlverişli məqam yaranır. «Toğana» romanında zahiri süjetdən daxili süjetə keçidin təsvirində bir çox hallarda müəllif səsi ilə qəhrəman səsi bir-birinə qovuşur, müəllif sözünü qəhrəman sözündən ayırd etmək çətinləşir: «Nənəş əmisinin, dədəsinin papağını görmüşdü, elə bilirdi ki, dədə, əmi elə həmin o saçaqlı, qara, iri papaqların özüdü. «Hə» deyib bu papağı heç nəsiz, içinə daş- filan qoymadan birinə çırpsaydın, ürəyin gedərdi. O papaqlar belə papaqdı. İndikilərtək bir əsim yellə göyə qalxmazdı. Ağır papaqlardı, sanballı, təpərli! Amma açığını deyim ki, o papaqdan qorxurduq da... Elə bilirdin, papağın alov saçan qara gözü var, bığı var, zəhmindən dizin əsəcəkdi» (19, 68). Bu parçada müəllif səsi («Nənəş əmisinin, dədəsinin papağını görmüşdü, elə bilirdi ki...») personajın səsi (“Amma açığını deyim ki, o papaqdan qorxurduq da...”) ilə növbələşib, müəllif sözü obraz sözü ilə qaynayıb- qarışıb. Xalis daxili monoloq parçalarında isə müəllif səsi ilə qəhrəman səsinin qovuşması mümkün olmur. Muxtar Kazımoğlu __________________________________ 140 Onsuz da mətndə dırnaq işarəsi vasitəsilə seçilən bu parçalar yalnız obrazın öz səsindən ibarət olur, bədii informasiya yalnız onun dilindən çatdırılır. «Toğana» romanında S.Əhmodov «ürəkdə danışma» prosesinin təbii təsvirinə nail olmağa, düşüncələr axarında ardıcılsızlıqla ardıcıllığın, irrasionallıqla rasionallığın, məntiqsizliklə məntiqiliyin vəhdətinə sadiq qalmağa səy göstərir. Müəllif daxili monoloqları «mənasız»dan mənalıya, «qeyri- ciddi»dən ciddiyə doğru istiqamətləndirir, bir duy- ğudan başqasına keçidləri izləməyə çalışır. Adilin donuz barədə «mənasız» düşüncələri («Ona bax, anası getdi, «anası» ha! Anaya bax! Xirtdəyindən paçasınacan jandarm düymələri təki yelin düzülüb. Xor-xor xoruldayır. Dalısınca yüyürüşən çoşqalarına bir bax. İki daşın arasında, çatıb, hərəsi bir imlədən asılıb sormaq istəyirlər. Getdilər, dəyələrin arxasında kolluğa doluşdular») insan mənəm-mənəmliyi və riyakarlığı barədə düşüncələrlə («O cür mənəm- mənəmlikdən bu donuzun çoşkası üstündür. Heç olmazsa, analarını qırx əmcəkdən sormaqlarını gizlətmirlər»), bu düşüncələrsə Mayis barədə düşüncələrlə («hə, əzizim Mayis... yaxşı ki, sənin barədə yaranacaq yanlış təsəvvürü qabaqlamaq üçün özünü başqa cür göstərmədin») əvəz olunur. Adil tilovla balıq tutur və xəyalən balıqla və soxulcanla danışır, onların söhbətinə qulaq asır. Balıqla soxulcanın «monoloq söyləməsi» təbiət və cəmiyyətin inkişafında maddi və mənəvi ehtiyaclarla əlaqədar _______________________________ Epos. Nəsr. Problemlər 141 düşüncələrin axarına bir başlanğıc olur. Yeri gəlmişkən deyək ki, təkcə «olmuş», «baş vermiş» əhvalatlar barədə yox, eyni zamanda, ağıla, gümana gələn əhvalatlar barədə düşünmə də romanda bədii əhəmiyyət daşıyır, xarakterlərin açılmasında müəyyən rol oynayır. Fatehə xəbər verirlər ki, tilovları oğurlayıblar. O, çayın qırağında çadır qurub dincələn adamlara baxır və tanımadığı həmin adamlardan biri ilə xəyali dialoqa girir: «Sən, ə, yoldaş podpolkovnik, məni tanımırsan? Bax gör bir kimə oxşayıram? Yaxşı bax gör bir kimə oxşayıram?.. Güllü dərənin yolu yadından çıxmayıb? Nə Güllü dərə? Silahın özündədir, Polad? Yox, əşi götürməmişəm. Kamalı çağır. Çağırma, yerindən tərpənmə. Güllü dərənin ətri burnundan getməyib? Reyhan xanımın düzəltdiyi işrət məclisi yadındadırmı? Gedib gəldiyin yerdir. Nə qədər yüzlüklər saymısan onun qabağına? Nə qədər qiymətli hədiyyə bağışlamısan yatıb oynatdığın, qızın yaşında olan qızlara? Mən səni tapmalıydım. Mən, o körpənin başına ki, o binamusluğu gətirmisən, onun əvəzini verməliydim... Cibinə, vəzifənə güvənirsən!» (19, 237) Bu xəyali dialoq öz bədii formasına görə maraqlı olduğu kimi, məzmunca da diqqəti cəlb edir, Fatehin çirkin əməllərindən xəbər verərək, onun xarakteri ilə bir az da yaxından tanış olmaqa imkanı yaradır. Təəssüf ki, bu sözləri romandakı bütün daxili nitq (daxili monoloq və daxili dialoq) parçalarına aid etmək mümkün deyil. Qəhrəmanların həyat və fəaliyyəti, yaxşı və yaxud pis əməlləri ilə bağlı detallar daxili Muxtar Kazımoğlu __________________________________ 142 nitqlərin məzmununda az yer tutduğundan bəzən xarakterin təqdim olunması xarakter haqqında ümumi mülahizələr və xarakterin özünün ümumi mülahizələri şəklində ortaya çıxır. Məsələn, «O, çox təmiz adamdır» – Adil haqqında müxtəlif adamların ümumi mülahizəsi belədir. Adil özü də «insanın mənəvi saflığı, ləyaqətini uca tutması haqda çox dəyərli mülahizələr söyləyir. Biz onun təmizliyinə, vicdani paklığı hər şeydən üstün tutduğuna inanırıq. Lakin biz obrazın bu keyfiyyətlərinin çətinliklərdə sınanılmasını, onun hətta vasvasılıq həddinə çatan saflığının həyatın ciddi maneələri ilə üzləşməsini istəyirik. Belə olduqda, aydındır ki, obrazlar daha dolğun canlanardı, onların fikri qənaətləri davranış və fəaliyyətləri ilə təsbitini tapardı» (20, 31-32). . Bədii ifadə forması olmaq etibarilə daxili nitqin keçmişə qayıtma, indi ilə keçmişi əlaqələndirmə, bu gündə dünəni, indidə keçmişi əks etdirmə imkanlarından “Toğana” romanında az istifadə olunur. Qəhrəmanların duyğu və düşüncələri əksər halda Toğanadakı yaxın predmet və hadisələrlə çərçivələnir, Toğanaya qədər yaşanılmış günlərin yaddaqalan faktları, görülən işlərin yaxşı və pisliyi təhlil elementləri sırasına çox az qoşulur. Romanda Toğana həyatını genişliklə əks etdirmək səyi lüzumsuz təfərrüatların və mühakiməçiliklə səciy- yələnən dialoqların təsvirinə gətirib çıxarır. Heç şübhəsiz, çağdaş Azərbaycan nəsrində daxili monoloqun özünəməxsus xüsusiyyətləri bu yazıda qeyd olunanlarla məhdudlaşmır. Əsərin mövzu və Yüklə 1,24 Mb. Dostları ilə paylaş:
|