54
verir. Bu üsyanla inqilabın əsası qoyulur. Üsyan şah
idarəçiliyinə, imperializmə və həyat tərzində qərbləşməyə qarşı
yönəlmişdi. Ayın 19-u üsyan qan içində yatırılır. Lakin etiraz
aksiyaları növbəti aylarda da davam edir.
1978-ci ilin sentyabrında inqilabın ikinci mərhələsi
başlayır. Sentyabrın 7-də Təbrizdə və digər şəhərlərdə (cəmi 12
şəhərdə) etiraz aksiyaları keçirilir. Nümayişçilər hakimiyyət
tərəfindən gülləboran edilir. Bu isə rejimə qarşı nifrəti daha da
artırır. 1978-ci ilin noyabrından neft sənayesinin fəhlələri
tərəfindən tətillərə start verilir. Ölkəni bürümüş kütləvi
nümayiş və tətillər nəticəsində Məhəmməd Rza şah 1979-cu il
yanvarın 16-da Misirə qaçır. Fevralın 1-də Parisdə mühacirətdə
olan Ayətullah Xomeyni (1902-89) ölkəyə qayıdır. Fevralın
11-də Tehranda üsyançılar qələbə çalır. Həmin ayın 15-də
Təbrizdə əksinqilabçılar məğlubiyyətə uğradılır və inqilab
qələbə çalır.
Qələbə çalmış Tehran və Təbriz üsyanlarında əsas rolu
məhz Azərbaycan türkləri oynamış və ümumilikdə 1978-79-cu
il inqilabında 25 min Azərbaycan türkü həlak olmuşdur. Lakin
inqilabın əsas mərkəzi Azərbaycan və əsas iştirakçıları
Azərbaycan türkləri olmasına baxmayaraq “İran” adlanan
dövlətdə sayca daha az olan farsların şovinist hakimiyyəti bu
inqilabdan sonra da saxlanılır. İnqilabın nəticəsinə (şahı
devrilmiş ölkəyə) xarici imperialist qüvvələrin yardımı ilə
hazırcasına sahib çıxmış fars şovinisti Xomeyni ona olan
inamdan istifadə edərək və inqilabın həqiqi lideri, Azərbaycan
türkü Şəriətmədarini (1905-86) aldadaraq hakimiyyəti ələ
keçirir. O, həqiqi inqilabçıların iradəsinə zidd olaraq ölkəni
dini dövlətə çevirir, ölkənin federallaşmasını və milli haqların
təmin olunmasını əngəlləyir. 1979-cu il, martın 30-31-də
keçirilən referendumdan sonra aprelin 1-də İran İslam
Respublikası elan edilir. Həmin ilin dekabrında keçirilən
referendumda isə ölkənin yeni konstitusiyası qəbul edilir.
Konstitusiyaya görə İran dini təmayüllü dövlətə çevrilir.
55
Xomeyninin şovinist siyasəti başda Azərbaycan türkləri
olmaqla qeyri-fars xalqlarının ciddi etirazlarına səbəb olur.
Azərbaycan türkləri Konstitusiya qəbulu üçün keçirilən
referendumu boykot edirlər və dekabrın 6-da Təbrizdə
milyonlarla üzvü olan Müsəlman Xalqının Cümhuriyyətçi
Partiyasının (MXCP) təşkilatçılığı ilə üsyan baş verir.
Üsyançılar tərəfindən dövlət idarələri və digər strateji obyektlər
ələ keçirilir və muxtariyyət tələbi ilə Azərbaycan Əncüməni
yaradılır. Lakin 1980-ci ilin əvvəllərində Xomeyni bu etirazları
silahlı qüvvə (“İnqilab Mühafizləri”) ilə yatırdır. MXCP
dağıdılır, onun sədri Şəriətmədari isə Qumda ev dustağı edilir
(1.41, 1.79)
Lakin bu etirazlar nəticəsində Xomeyni bir müddət qeyri-
fars xalqlarının, o cümlədən Azərbaycan türklərinin müəyyən
mədəni hüquqlara sahib olmasına imkan verməyə məcbur
olmuşdur. Xüsusən 1979-81-ci illərdə şah rejimində qadağan
olunan türkdilli mətbuat, radio və televiziya verilişləri
fəaliyyətə başlamışdır. Türkdilli məktəblər isə bu günədək də
mövcud deyil.
1979-81-ci illərdə türk dilində “Ulduz”, “Azadlıq“,
“Azərbaycan“, “Araz“, Azərbaycan səsi“, “Dədə Qorqud“,
“Koroğlu“, “Çənlibel“, “Günəş“, “Xalq sözü“, “Qardaşlıq“,
“Odlar yurdu“, “Yoldaş“, “Ülkər“, “Gənclik“, “Varlıq“ və b.
qəzet və jurnallar fəaliyyət göstərmişdir. 1981-ci ildən sonra
isə hakimiyyətdə yerini möhkəmlətmiş Xomeyni iqtidarı
yenidən türkdilli mətbuatı sıxışdırmış və bu mətbuat
orqanlarından yalnız “Varlıq“ jurnalı dəyərli ziyalımız Cavad
Heyətin rəhbərliyi altında öz fəaliyyətini davam etdirə
bilmişdir.
İnqilabdan sonra fars şovinistlərinin hakimiyyəti əllərində
saxlaya bilməsində 1980-ci ildə başlamış İran-İraq
müharibəsinin də mühüm rolu olmuşdur. Bu sonradan
Xomeyninin öz dilindən də etiraf edilmişdir: “Allaha şükür
edək ki, bizə bu savaşı göndərdi və biz bu savaş sayəsində top-
lumumuzu yenidən birləşdirmə fürsəti tapdıq”. (1.79, s.167).
56
Bütün bunları nəzərə aldıqda deyə bilərik ki, əslində
Xomeyni həqiqi inqilabçı qüvvələrin yox, əks-inqilabçı
qüvvələrin təmsilçisi kimi hakimiyyətə gəlmişdir.
1980-ci illərin sonu, 90-cı illərin başlanğıcında Quzey
Azərbaycanda milli azadlıq hərəkatının vüsət alması, SSRİ-nin
dağılması və Quzey Azərbaycanın istiqlaliyyət qazanması
Güneyə də öz təsirini göstərdi. Belə ki, 1990-cı illərin
əvvəllərindən burada şovinist fars rejiminə qarşı Milli Azadlıq
Hərəkatı formalaşmağa və bu hərəkatın gizli təşkilatları
yaranmağa başlamışdır. Tədricən şovinist fars rejiminə qarşı
mübarizədə güneylə quzey vahid cəbhədə birləşmiş, güneydən
və quzeydən olan hərəkatçıların DAK (Dünya Azərbay-
canlıları Konqresi-1997) və BAB (Bütöv Azərbaycan Birliyi-
1997) kimi ortaq təşkilatları da yaranmışdır.
1990-cı illərin əvvəllərindən “İran” adlanan dövlətdə həm-
çinin türkdilli KİV-nin, o cümlədən mətbuat orqanlarının da
sayı artmağa başlamışdır. Bu dövrdə yaranmış türkdilli mətbuat
orqanlarına “Yol” (1990), “Kəpənək” (1990), “Çuvalduz”
(1991), “Ərk” (1991), “Sahib” (1991), Fəcre-Azərbaycan”
(1991), “Ümide-Zəncan” (1991), “Peyame-Ərdəbil” (1995),
Peyame-no” (1996), “Şəms-Təbriz” (1997), “Avaye-Ərdəbnil”
(1998), “Körpü” (1999), “Nəvide-Azərbaycan” (1999) və b.
qəzet və dərgiləri misal göstərmək olar.
2006-ci ilin mayında “İran” qəzetində Azərbaycan
türklərinə qarşı təhqiramiz karikaturanın verilməsi əhalinin
qəzəbinə səbəb oldu və həmin ayın 22-də Təbrizdə çox
izdihamlı mitinq keçirildi. Mitinqdə fars şovinizminə qarşı sərt
şüarlar səsləndi. Bu hadisə milli şüurun yüksəlişində və fars
şovinizminə qarşı mübarizədə bir partlayışa çevrildi.
Etirazların yatırılmasında 300-dən çox milli fəal rejim
tərəfindən qətlə yetirilmişdir. Həmin hadisədən sonra milli
mübarizə daha da canlanmışdır.
Hazırda Güneydə milli hərəkat günü-gündən güclənir və
fəaliyyətini genişləndirir, yeni-yeni təşkilatlar yaranır və
liderlər yetişir. Güneydə 1990-cı illərdən yaranmağa başlamış
Dostları ilə paylaş: |