9
lədilir və ideologiyanın məhz ədaləti bərqərar edəcəyi əsas-
landırılır. Beləliklə, yaradılan hər bir ideologiyada bu
ideologiyanın həqiqətən bəşəriyyəti xoşbəxtliyə çıxaracağı, ən
azından problemləri minimuma endirəcəyi əsaslandırılır. Bu,
ideologiyanın təbliği və insanlara qəbul etdirilməsi üçün
zəruridir. Bu cür əsaslandırma olmadıqda ideologiyanın əhə-
miyyəti itmiş olur.
Bəşər tarixində bu günə qədər müxtəlif ideologiyalar
yaranmışdır. Hər bir ideologiyada isə, adətən bir qayda olaraq
bir sahə (iqtisadi, hüquqi, dini və s.) ilə bağlı görüşlər əsas yer
tutur. Belə ki, ictimai ziddiyyətlərin mənbəyi kimi bir əsas amil
(iqtisadi, hüquqi, dini və s.) göstərilir. Həmin amillə bağlı
görüşlər isə ideologiyada əsas rol oynayır. Məsələn,
marksizmdə iqtisadi görüşlər əsas yer tutur. Belə ki, burada is-
tehsal vasitələri üzərində xüsusi mülkiyyət bəşəriyyətin bə-
lalarının əsas amili kimi qəbul olunur və mülkiyyət mü-
nasibətlərində olan bu problemin həll olunmasının, yəni, is-
tehsal vasitələri üzərində xüsusi mülkiyyəti ləğv edərək ictimai
mülkiyyətə keçməyin bəşəriyyəti xoşbəxtliyə çıxaracağı
əsaslandırılır.
İdeologiyalarda əsas sahə ilə bağlı görüşlər “baza” (təməl)
rolunu oynayır, yəni digər sahələrdəki görüşlər ona uy-
ğunlaşdırılır və mümkün qədər onunla ziddiyyət təşkil et-
məməsinə səy göstərilir. Məsələn, marksizmdə hətta ateist
görüş də iqtisadi amillərlə əsaslandırılır. Belə ki, ilahi qüvvəyə
inam və din məzlum sinfin itaətinə nail olmaq üçün istismarçı
sinfin uydurması kimi qiymətləndirilir. Ümumiyyətlə, mark-
sizm ideologiyasında görüşlər əsasən istismarçı (burjua,
kapitalist) və zəhmətkeş siniflərin mənafeləri baxımından for-
malaşmışdır.
Tarixin bir dövründə yaradılmış hansısa ideologiya sonrakı
dövrlərdə əlavə və dəyişikliklərə məruz qala bilər. Bu zaman
həmin ideologiyalar (ilkin və dəyişikliklərə məruz qalmış) biri
birinə yaxın olsalar da, adətən onlar ayrı-ayrı adlar altında
10
verilərək eyni yox, başqa-başqa (müstəqil) ideologiyalar kimi
təqdim olunur.
İdeologiya bir və ya bir neçə ideoloq tərəfindən forma-
laşdırıla bilər. Bir neçə ideoloq tərəfindən yaradılan ideolo-
giyalar tarixin müxtəlif dövrlərində mərhələlərlə və ya eyni
dövrdə yaradıla bilər. İdeologiyanın müəlliflərindən biri sis-
temləşdirici, tamamlayıcı olmaqla həlledici rol oynaya və əsas
ideoloq hesab oluna bilər. Həmçinin, eyni ideologiyanın müx-
təlif tərəfləri (məsələləri, görüşləri) müxtəlif müəlliflərin adı ilə
bağlı ola bilər. Ümumiyyətlə, müəlliflərin çoxluğu ideologi-
yada fikir ayrılığı yaradaraq onu daha çox ziddiyyətli edə bilər.
İdeologiyanın bir müəllif (ideoloq) tərəfindən işlənilməsi isə,
ziddiyyətlərin daha az olmasına səbəb olur.
Bütün bunlarla yanaşı, hər bir ideologiyanın bir və ya bir
neçə hədəfi olur ki, bu da ideyaları həyata keçirmək üçün əsas
problemlərin və ya maneələrin aradan qaldırılması hadisəsidir.
Yəni, hədəf ideyaların həyata keçirilməsi uğrunda praktiki
mübarizədə meydana çıxır. Hədəfə çatmaq elə bir hadisədir ki,
o, ideologiyanın həyata keçməsini gerçəkləşdirir. Məsələn,
marksizmin hədəfləri sosialist inqilabı və onun nəticəsində
“sosializm” və “kommunizm” quruluşunun bərqərar edilmə-
sidir.
İdeologiyanın hədəfləri uğrunda mübarizə isə siyasi
hərəkat vasitəsiylə aparılır. Siyasi hərəkatın başında siyasi
təşkilat və siyasi lider dayanır. İdeologiyanın əsas prinsipləri
bir qayda olaraq təşkilatın proqram və məramnaməsində öz
əksini tapır.
Beləliklə, öncə ideologiyanın nəzəri əsasları yaradılır,
sonra bu ideologiyanı qəbul edən insanlar bir təşkilatda birləşir
və siyasi hərəkat yaradırlar. Bu siyasi hərəkat isə ideologiyanın
hədəfləri uğrunda, başqa sözlə, ideyaları həyata keçirmək
uğrunda mübarizə aparır.
İdeologiyanı qəbul edən və onun uğrunda hər hansı
formada mübarizə aparan şəxslərə ideologiyanın daşıyıcıları
deyilir. Bu şəxslər içərisində elitar şəxslər fərqləndirilir. Elitar
11
şəxslər hərəkatın elitasını (“elita” sözü yunan dilindan tər-
cümədə “seçmə” mənasını verir) təşkil edən şəxslərdir. Siyasi
hərəkatın “elita”sı isə, müəyyən intellektual səviyyəyə malik,
ictimai nüfuzu olan, hərəkatın önündə gedən şəxslərdən ibarət
qrupdur.
İdeologiya anlayışı dünyagörüşü anlayışı ilə sıx bağlıdır.
Belə ki, dünyagörüşü anlayışı da insanların çoxsahəli
görüşlərini əks etdirir. Lakin, dünyagörüşü daha ümumi anla-
yışdır və insanların təbiət və cəmiyyət haqqında ən primitiv,
kor-təbii görüşləri (məsələn, qədim mifologiyalar və ənənəvi
dinlər) də həmin anlayışa aid edilir. İdeologiya isə yuxarıda
qeyd etdiyimiz kimi, konkret hədəfi olan, ictimai ziddiyyətlərin
həllinə və inkişafa yönəldiyi elmi cəhətdən əsaslandırılmış
çoxsahəli görüşlər sistemidir.
Bütün bunlarla yanaşı ideologiya anlayışı bir müddət
(1960-70-ci illərdə) yalnız müəyyən sosial qrupların siyasi-
iqtisadi mənafeyinə xidmət edən, aldadıcı və mürtəce ünsür ki-
mi də qəbul olunmuş və bununla əlaqədar “ideologiyasızlaş-
dırma” ideyası meydana çıxmışdır. Lakin sonradan cəmiyyətin
və dövlətin inkişafında ideologiyaların müsbət rolu yenidən
etiraf edilmiş və “yenidən ideologiyalaşdırma” ideyası irəli
sürülmüşdür.
2. İdeologiyaların təsnifatı və tarixən
yaranmış ideologiyalar
İdeologiyaların təsnifatı
İdeologiyaların dəqiq, mükəmməl təsnifatına ədəbiyyatda
demək olar ki, rast gəlinmir. Ona görə də bu məsələdə bir
sistemsizlik, bu sahədə işlədilən ifadələrdə “sərbəstlik” hökm
sürməkdədir. Belə ki, ədəbiyyatda və müxtəlif şəxslər tə-
rəfindən ideologiyalar haqqında danışıldıqda “liberallar”, “mü-
hafizəkarlar”, “islahatçılar”, “demokratlar”, “millətçilər”, “din-
Dostları ilə paylaş: |