49
bazarların əksəriyyəti oliqapolik struktura malikdir və burada bir neçə aparıcı
TMK-lar hakim mövqeyə malikdirlər. Xüsusilə, maşınqayırma, təyyarəqayırma,
neft sənayesi, beynəlxalq telekommunikasiya şəbəkəsində informasiya
texnologiyaları ilə bağlı sahələrində təmərküzləşmə xüsusi ilə böyükdür. Burada
TMK-ların əsas üstünlüyü – beynəlmillələşmə üstünlüyüdür, başqa sözlə böyük
qapalı firmadaxili bazarın öz maraqlarına uyğun istifadə imkanlarının olması ilə
bağlıdır. Bu TMK-lara hökumətlərin iqtisadi siyasətlərindən asılılığın
azaldılmasına, ticarət və digər maneələrin asanlıqla keçilməsinə imkan verir.
TMK-ların
payına
dünya
ixracının
bəzi
beynəlxalq
statistik
qiymətləndirilmələrə görə 2/3-dən 3/4 - ə qədər düşür. Digər tərəfdən mal
potoklarının hissəsindən çoxu firmadaxili ixracın payına düşür. Nəzərə alınsa ki,
TMK-nın öz bölmələri arasında ticarət bazar qiymətləri ilə deyil tranfert qiymətləri
ilə aparılır, nəticədə dünya ticarətinin əhəmiyyətli hissəsi ( 1/3-i ) azad bazar
qanunları ilə deyil TMK-nın nəzarəti ilə baş verir.
Dünyada 63 min TMK ( ana şirkət ) fəaliyyər göstərir. 79%-i sənayecə
inkişaf etmiş ölkələrdə yerləşmişdir və dünyada birbaşa investisyaların əsas
hərəkəti bu ölkələrdəki ana və filial şirkətlər arasında baş verir. Son illər ərzində
YSÖ güclü inkişafı ilə əlaqədar olaraq tendensiya biraz dəyişmiş və yeni meyillər
yaranmışdır (Sinqapur, Tayvan, Cənubi Koreya, Malayziya, Argentina və
Brazilyada). Bu şirkətlərin 8 mindən çox filialı mövcuddur. Bunların 270 mini
inkişaf etmiş, 360 mini inkişaf etməkdə olan və 170 mini keçid iqtisadiyyatlı
ölkələrdə fəaliyyət göstərir.
Dünyada birbaşa xarici investisya rejimi əhəmiyyətli dərəcədə
liberallaşmaqda davam edir. YUNKTAD – ın məlumatlarına görə 1991-2000-ci
illər ərzində dünyada müxtəlif ölkələrin qanunvericilik bazasına 1185 dəyişikliklər
edilmişdir ki, bununda 1120- si xarici şirkətlərin fəaliyyəti üçün məhdudiyyətlərin
aradan qaldırılması, BX üçün daha əlverişli rejimin yaradılmasına yönəlmişdir.
50
Cədvəl 3
Dünya təsərrüfatının iki modelinin müqayisəli xarakteristikası
Ə
lamətlər
Beynəlxalq münasibətlərdə
ticarət əlaqələrinin
üstünlüyünə əsaslanan
model ( 60 – 80 – ci illər )
Beynəlxalq
münasibətlərdə
investisiya əlaqələrinin
üstünlüyünə əsaslanan
model ( 90 – ci illər )
Beynəlxalq münasibətlərin
üstün forması
Mal və xidmət ixracı
Birbaşa xarici
investisyalar
Birbaşa xarici
investisyaların həcminin
artımı
Beynəlxalq ticarəti təqribən
2,5 dəfə qabaqlayır
Beynəlxalq ticarəti 9 dəfə
qabaqlayır
TMK filialları şəbəkəsinin
inkişafı
Zəif templərlə
Yüksək templərlə
Beynəlxalq arenada güc
nisbətlərinin dəyişməsi
Dövlət – beynəlxalq
münasibətlərin əsas
subyektidir, beynəxalq
təşkilatların rolu artır
Milli dövlətlərin
beynəlxalq arenada rolu
beynəlxalq firmaların
xeyrinə azalır
Elektron
telekommunikasiya
şə
bəkəsi vasitəsi ilə
biznesin inkişafı
Yeri olmayıb
Geniş miqyasa malikdir
UNCTAD
Dünya bazarında aparıcı Apple şirkətinin məlumatlarına əsasən artiq əsas
ixrac bazarı kimi ilk dəfə Çin yer almaqdadır. Bu dünya telekommunikasiya
bazarının yeni meyllərindən birini təşkil edır.
Cədvəl 4
Aparıcı trans milli şirkələrin smartfon ixracının əsas bazarları, % (2013)
B.Britaniya
ABŞ
Çin
Android
57,3
52,9
88,4
IOS
28,2
42,6
8,0
Windows Phone
5,3
2,8
2,0
Blackberry
9,3
1,7
0,1
51
Apple şirkətinin məlumatları
Cədvəl 5
Trans milli smartfon istehsalçı korporasoyaların satışı və beynəlxalq bazar payı
göstəriciləri, (2013)
Istehsalçı korporasoya
Xarıcı satış həçmi
(mln. ədəd)
Beynəlxalq bazar payı
Samsung
71,4
31.7 %
Apple
31,9
14.2 %
LG
11,5
5.1 %
Lenovo
10,7
4.7 %
ZTE
9,6
4.3 %
Digər
90,2
40 %
Mənbə : Gartner ,2013
Cədvəl 6
Dünyanın inkişaf etmiş ölkələri üzrə KT sektorunun MDM-də payı, (%)
Ölkələr
2003
2007
2012
T Telekom
KT
(cəmi)
T Telekom
KT
(cəmi)
T Telekom
KT
(cəmi)
B.Britaniya 3,7 3,3
7,0
3,6 3,1
6,7
3,8 3,4
7,2
Almaniya
2,9 3,0
5,9
3,0 2,9
5,9
2,9 3,1
6,0
taliya
1,8 3,1
4,9
1,7 3,1
4,8
1,3 2,8
4,1
Fransa
3,1 2,4
5,5
3,1 2,4
5,5
2,5 3,2
5,7
A -27
2,7 3,1
5,8
2,8 3,1
5,9
2,6 3,6
6,2
ABŞ
3,2 2,9
6,1
3,7 3,1
6,8
3,4 4,0
7,4
Yaponiya
3,5 3,4
6,8
3,6 3,7
7,3
2,9 3,9
6,8
Mənbə : IDATE, EITO,EU, 2008–2012
Dünya Bankının tədqiqatlarında
KT sektorunun MDM-də payı
iqtisadiyyatın keyfiyyət xarakteristikası göstərəcilərindən birini təşkil edir. Bu
gəstəricinin 5-10 % arasında olmsı ölkəni “effektiv iqtisadiyyat” kateqoriyasına,
aşagı səviyyəsi isə “amil iqtisaiyyatına” aid etməyə əsas verir [48]. KT sektorunun
regional tendensiyalarını əsas xidmətlərə qiymətlərin aşagı düşməsi və yeni
texnologiyaların artımı təşkil edir (Şəkil 6).