16
1.2. Elmi-texniki məhsullarla və biliklərlə beynəlxalq mübadilənin formaları
Elmi-texniki biliklərin beynəlxalq mübadiləsi aşağıdakı formalarla həyata
keçirilə bilər [4]:
Patent razılaşmaları
– xtiradan istifadə olunmasının öz sahibindən patent
alıcısına verilməsini şərtləndirən beynəlxalq ticarət sövdələşməsidir. Bu tip
razılaşmalara bir qayda olaraq kiçik firmalar üstünlük verir. Beləki, kəşf olunmuş
yeniliyin, ixtiranın təkmilləşdirilməsi və ondan praktik məqsədlərlə istifadə etmək
belə firmaların imkanları xaricində olur.
Lisenziya razılaş
maları
– yeni texnologiyadan istifadənin qarşı tərəfə
müəyyən çərçivədə verilməsini nəzərdə tutan beynəlxalq ticarət sövdələşməsidir.
“Nou-hau
” – stehsal sirrlərinin və texniki təcrübənin təqdim olunması. Bu
halda istehsalın texnoloji, idarəetmə, maliyyə xarakterləri bütünlükdə digər tərəfə
təqdim olunur. Alqı-satqı predmeti kommersiya qiyməti olan patentləşdirilməmiş
ixtira olur.
njinirinq
– Alınmış və ya icarəyə götürülmüş maşın və avadanlıqların
montaj-quraşdırılma və istifadəsi üçün zəruri olan texnoloji biliklərin təqdim
olunması. Bura layihənin texniki-iqtisadi əsasının hazırlanması, nəzarət,
konsultasiya, layihələşdirmə, təcrübə, zəmanət xidmətlərinin görülməsi kimi
kompleks tədbirlər aiddir.
Beynəlxalq səviyyədə elmi-texniki biliklərin mübadiləsinin ən geniş yayılmış
forması lisenziya ticarətidir. Beynəlxalq ticarətin bu növü özündə “nou-hau”,
patent və ixtira lisenziyaları sövdələşmələrini əks etdirir.
Lisenziya ticarətinin predmeti isə, texnoloji təcrübədən, ixtiradan istifadə
lisenziyası, istehsal sirrləri, əmtəə nişanları və s. olur. xtira, texniki biliyin,
təcrübənin, əmtəə nişanlarının ölkə sərhədlərindən kənarda satılması xarici
lisenziyalaşdırma adlanır.
17
Lisenziya sövdələşmələri lisenziar və lisenziat arasında həyata keçirilir.
Lisenziar – Müqavilə predmetindən istifadə hüquqlarını müəyyən olunmuş
səviyyədə öz kontragentinə (lisenziata) verən ixtira, patent, texniki bilik sahibi olan
hüquqi şəxsdir. Lisenziat isə bu hüquqları müəyyən olunmuş şərtlər daxilində əldə
edən hüquqi şəxs hesab edilir. Texnologiyadan istifadənin xarakteri və lisenziata
verilən hüquqların həcminə görə lisenziyanın qeyri-məhdud (sadə), məhdud və tam
növü vardır. Qeyri-məhdud lisenziya lisenziara predmetdən özünün istifadəsini və
digər bir maraqlı şəxsə verməsini şərtləndirir. Məhdud lisenziya müəyyən ərazidə
ixtiradan və ya istehsal sirrindən istifadəyə inhisarçı istifadə hüququ verir. Bu
zaman lisenziar lisenziyanın istifadə və satışını həyata keçirə bilməz. Tam
lisenziya isə müqavilə müddəti ərzində lisenziata ondan tam istifadə hüququ verir.
Lisenziya razılaşması – lisenziya, “nou-hau”, əmtəə nişanından istifadə
hüququnun digər tərəfə verilməsidir.
Lisenziya razılaşmaları aşağıdakı xüsusiyyətlərinə görə fərqlənirlər:
a)
Lisenziya məhsulunu ixracına icazə verilir, tam və ya qismən məhdudiyyət
qoyulur;
b)
Lisenziya obyekti ilə bağlı yeni təkmilləşmə və yeniliklərin mövcudluğu
haqqında informasiyanın lisenziata təqdim olunur və ya olunmur;
c)
Texnologiyanın təqdim olunma metoduna görə - lisenziya sərbəst şəkildə
təqdim olunur və ya obyektin tikilişi, quraşdırılması, injinirinq xidmətləri
həyata keçirilir.
Lisenziya müqavilələrində bir qayda olaraq aşağıdakı şərtlər yerləşdirilə bilər:
a)
Lisenziyanın istifadə ərazisi (ölkənin bir hissəsi, bir və ya bir neçə ölkə),
b)
Lisenziya obyektindən istifadə forması,
c)
Lisenziyadan istifadə müddəti və s.
18
Müqavilədə bundan başqa texniki sənədlərin göndərilməsi, mütəxəssislərin
hazırlanması, texniki köməyin göstərilməsi, nümunələrin təqdim edilməsi və s.
göstərilə bilər. Bundan başqa ödənişin həcmi və formaları da müqavilədə öz əksini
tapır.
Təcrübədə lisenziya ödənişlərinin hesablanmasının bir neçə növündən istifadə
olunur:
Lisenziyadan istifadə müddətində əldə olunan gəlir səviyyəsinə uyğun
olaraq gəlirdən dövri çıxılmalar (royalti);
Birdəfəlik ödəniş – bu zaman lisenziyadan istifadə müddətində əldə oluna
biləcək iqtisadi effektivliliyi nəzərə alaraq müəyyən bir məbləğ
müəyyənləşdirilir. Bu ödəniş növü bir dəfəyə və ya hissə-hissə həyata
keçirilə bilər. Bu ödəniş forması lisenziara bir sıra üstünlüklər verir:
ödənişin qısa müddətə əldə olunması və bu zaman riskin aradan qaldırılması.
Lisenziyaların qarşılıqı mübadiləsi;
Qiymətli kağızların və texniki sənədlərin təqdim olunması.
Bu ödəniş formalarından ən geniş istifadə olunanı royaltidir. Royalti –
lisenziya razılaşması müddətində lisenziat tərəfindən müəyyən olunmuş zaman
intervalıyla gəlirdən ayırmalardır. Beynəlxalq təcrübdə royaltinin həcmi bir qayda
olaraq sənaye sahəsinin növünə görə müəyyənləşdirilir.
Ümummiyyətlə lisenziyanın qiyməti dedikdə bir qayda olaraq lisenziat
tərəfindən qarşı tərəfə (lisenziara) verilən ödənişlərin ümumi məbləği başa düşülür.
Beynəlxalq lisenziya ticarətində lisenziyanın qiymətinin hesblanmasının iki əsas
forması mövcuddur:
1)
Lisenziatın gəlirinin səviyyəsinə əsasən;
2)
Royalti əsasında.