Microsoft Word ett dissertasiya docx

49 

 

bazarların  əksəriyyəti  oliqapolik  struktura  malikdir  və  burada  bir  neçə  aparıcı 

TMK-lar  hakim  mövqeyə  malikdirlər.  Xüsusilə,  maşınqayırma,  təyyarəqayırma, 

neft  sənayesi,  beynəlxalq  telekommunikasiya  şəbəkəsində  informasiya 

texnologiyaları  ilə  bağlı  sahələrində  təmərküzləşmə  xüsusi  ilə  böyükdür.  Burada 

TMK-ların  əsas  üstünlüyü  –  beynəlmillələşmə  üstünlüyüdür,  başqa  sözlə  böyük 

qapalı  firmadaxili  bazarın  öz  maraqlarına  uyğun  istifadə  imkanlarının  olması  ilə 

bağlıdır.  Bu  TMK-lara  hökumətlərin  iqtisadi  siyasətlərindən  asılılığın 

azaldılmasına, ticarət və digər maneələrin asanlıqla keçilməsinə imkan verir.  

 

TMK-ların 

payına 

dünya 

ixracının 

bəzi 

beynəlxalq 

statistik 

qiymətləndirilmələrə  görə  2/3-dən  3/4  -  ə  qədər  düşür.  Digər  tərəfdən  mal 

potoklarının  hissəsindən  çoxu  firmadaxili  ixracın  payına  düşür.  Nəzərə  alınsa  ki, 

TMK-nın öz bölmələri arasında ticarət bazar qiymətləri ilə deyil tranfert qiymətləri 

ilə  aparılır,  nəticədə  dünya  ticarətinin  əhəmiyyətli  hissəsi  (  1/3-i  )  azad  bazar 

qanunları ilə deyil TMK-nın nəzarəti ilə baş verir.  

 

Dünyada  63  min  TMK  (  ana  şirkət  )  fəaliyyər  göstərir.  79%-i  sənayecə 

inkişaf  etmiş  ölkələrdə  yerləşmişdir  və  dünyada  birbaşa  investisyaların  əsas 

hərəkəti  bu ölkələrdəki  ana və  filial şirkətlər  arasında baş  verir.  Son illər ərzində 

YSÖ güclü inkişafı ilə əlaqədar olaraq tendensiya biraz dəyişmiş və yeni meyillər 

yaranmışdır  (Sinqapur,  Tayvan,  Cənubi  Koreya,  Malayziya,  Argentina  və 

Brazilyada).  Bu  şirkətlərin  8  mindən  çox  filialı  mövcuddur.  Bunların  270  mini 

inkişaf  etmiş,  360  mini  inkişaf  etməkdə  olan  və  170  mini  keçid  iqtisadiyyatlı 

ölkələrdə fəaliyyət göstərir. 

 

Dünyada  birbaşa  xarici  investisya  rejimi  əhəmiyyətli  dərəcədə 

liberallaşmaqda  davam  edir.  YUNKTAD  –  ın  məlumatlarına  görə  1991-2000-ci 

illər ərzində dünyada müxtəlif ölkələrin qanunvericilik bazasına 1185 dəyişikliklər 

edilmişdir ki, bununda 1120- si xarici şirkətlərin fəaliyyəti üçün məhdudiyyətlərin 

aradan qaldırılması, BX  üçün daha əlverişli rejimin yaradılmasına yönəlmişdir. 

 

 

 

---

50 

 

Cədvəl 3 

Dünya təsərrüfatının iki modelinin müqayisəli xarakteristikası 

 

 

Ə

lamətlər 

Beynəlxalq münasibətlərdə 

ticarət əlaqələrinin 

üstünlüyünə əsaslanan 

model ( 60 – 80 – ci illər ) 

Beynəlxalq 

münasibətlərdə 

investisiya əlaqələrinin 

üstünlüyünə əsaslanan 

model ( 90 – ci illər ) 

Beynəlxalq münasibətlərin 

üstün forması 

Mal və xidmət ixracı 

Birbaşa xarici 

investisyalar

 

Birbaşa xarici 

investisyaların həcminin 

artımı 

Beynəlxalq ticarəti təqribən 

2,5 dəfə qabaqlayır 

Beynəlxalq ticarəti 9 dəfə 

qabaqlayır

 

TMK filialları şəbəkəsinin 

inkişafı 

Zəif templərlə 

Yüksək templərlə

 

Beynəlxalq arenada güc 

nisbətlərinin dəyişməsi 

Dövlət – beynəlxalq 

münasibətlərin əsas 

subyektidir, beynəxalq 

təşkilatların rolu artır 

Milli dövlətlərin 

beynəlxalq arenada rolu 

beynəlxalq firmaların 

xeyrinə azalır 

Elektron 

telekommunikasiya 

şə

bəkəsi vasitəsi ilə 

biznesin inkişafı 

 

Yeri olmayıb 

 

Geniş miqyasa malikdir 

UNCTAD 

 

Dünya  bazarında  aparıcı  Apple  şirkətinin  məlumatlarına  əsasən  artiq  əsas 

ixrac  bazarı  kimi  ilk  dəfə  Çin  yer  almaqdadır.  Bu  dünya  telekommunikasiya 

bazarının yeni meyllərindən birini təşkil edır. 

 

 

Cədvəl 4 

Aparıcı trans milli şirkələrin smartfon ixracının əsas bazarları, % (2013) 

 

B.Britaniya 

ABŞ 

Çin 

Android 

57,3 

52,9 

88,4 

IOS 

28,2 

42,6 

8,0 

Windows Phone 

5,3 

2,8 

2,0 

Blackberry 

9,3 

1,7 

0,1 

---

51 

 

Apple şirkətinin məlumatları 

Cədvəl 5 

Trans milli smartfon istehsalçı korporasoyaların satışı və beynəlxalq  bazar payı 

göstəriciləri,  (2013) 

Istehsalçı korporasoya 

Xarıcı satış həçmi  

(mln. ədəd) 

Beynəlxalq  bazar payı 

Samsung 

71,4 

31.7 % 

Apple 

31,9 

14.2 % 

LG 

11,5 

5.1 % 

Lenovo 

10,7 

4.7 % 

ZTE 

9,6 

4.3 % 

Digər  

90,2 

40 % 

Mənbə : Gartner ,2013 

Cədvəl 6 

Dünyanın inkişaf etmiş ölkələri üzrə   KT sektorunun MDM-də payı, (%) 

Ölkələr 

2003 

2007 

2012 

T  Telekom 

KT 

(cəmi) 

T  Telekom 

KT 

(cəmi) 

T  Telekom 

KT 

(cəmi) 

B.Britaniya  3,7  3,3 

7,0 

3,6  3,1 

6,7 

3,8  3,4 

7,2 

Almaniya 

2,9  3,0 

5,9 

3,0  2,9 

5,9 

2,9  3,1 

6,0 

taliya 

1,8  3,1 

4,9 

1,7  3,1 

4,8 

1,3  2,8 

4,1 

Fransa 

3,1  2,4 

5,5 

3,1  2,4 

5,5 

2,5  3,2 

5,7 

A -27 

2,7  3,1 

5,8 

2,8  3,1 

5,9 

2,6  3,6 

6,2 

ABŞ 

3,2  2,9 

6,1 

3,7  3,1 

6,8 

3,4  4,0 

7,4 

Yaponiya 

3,5  3,4 

6,8 

3,6  3,7 

7,3 

2,9  3,9 

6,8 

Mənbə : IDATE, EITO,EU, 2008–2012 

Dünya  Bankının  tədqiqatlarında 

KT  sektorunun  MDM-də  payı 

iqtisadiyyatın  keyfiyyət  xarakteristikası  göstərəcilərindən  birini  təşkil  edir.  Bu 

gəstəricinin  5-10  %  arasında  olmsı  ölkəni  “effektiv  iqtisadiyyat”  kateqoriyasına, 

aşagı səviyyəsi isə “amil iqtisaiyyatına” aid etməyə əsas verir [48].  KT sektorunun 

regional  tendensiyalarını  əsas  xidmətlərə  qiymətlərin  aşagı  düşməsi  və  yeni 

texnologiyaların artımı təşkil edir (Şəkil 6).  

  

---