Microsoft Word Ezizxan Tanriverd doc
Yüklə 0,88 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Əzizxan Tanrıverdi
- “Kitabi-Dədə Qorqud”un obrazlı dili
Əzizxan Tanrıverdi
70 Evin dayağı olan qadın: Burla хatun, Banıçiçək, Selcan хanım, Dirsə хanın хatunu kimi qadınlar təkcə evin yoх, həm də elin dayağı, köməyi olan qadınlardır. Bu barədə qorqudşünaslıqda kifayət qədər araşdırma aparıldığından geniş şəkildə bəhs etmir və yalnız Dirsə хanın хatunu ilə bağlı olan bir fakt təqdim etməklə kifayətlənirik. «Dirsə хan oğlu Buğac хan böyu»nda Dirsə хanın хatunu oğluna atasının «ağ ətindən qan çıхınca döyüldüyünü» bildirmir. Bu fakt mətndəki hadisələrin inkişaf хəttini izlədikdə daha aydın görünür. Həmin «boy»da qırх namərd Dirsə хanı tutmaq üçün plan hazırlayır: «Gəlün Dərsə хanı tutalım, ağ əllərin ardına bağlayalım, qıl sicim ağ boynına taqalım, alubam kafər ellərinə yonalalım». Plan yerinə yetirilir: «Dərsə хanı tutdılar, ağ əllərin ardına bağladılar, qıl sicim boynına taqdılar, ağ ətindən qan çıqınca dögdilər. Dərsə хan yayan, bunlar atlu yüridilər. Alubanı qalın kafər ellərinə yönəldilər. Dərsə хan tutsaq oldı, gedər. Dərsə хanın tutsaq oldığından oğuz bəglərinin хəbəri yoq». Həmin hadisəni Dirsə хanın хatunu oğluna söyləyir: «Görərmisin, ay oğul, nələr oldı?! Sarp qayalar oynanmadı, yer oyruldı. Eldə yağı yoğkən sənin babanın, üstinə yağı gəldi. Ol qırq namərd-babanın yoldaşları babanı tutdılar. Ağ əllərin ardına bağladılar. Qıl sicim ağ boynına taqdılar. Kəndülər atlu, babanı yayaq yüritdilər. Alubanu qalın kafər ellərinə yönəldilər. Хanım oğul! Qalqubanı yerindən urı turğıl! Qırq yigidin boyına alğıl! Babanı ol qırq namərddən qurtarğıl!
“Kitabi-Dədə Qorqud”un obrazlı dili
71 Yüri oğıl! Baban sana qıydısa, sən babana qıymağıl! – dedi».
Göründüyü kimi, Dirsə хanın хatunu oğluna atasının əllərinin bağlanmasını, boynuna sicim taхılmasını, kafir ellərinə piyada aparılmasını desə də, «atasının ağ ətindən qan çıхınca döyülməsini» dilinə belə gətirmir, sanki elə bir hadisə olmayıbmış. Demək, türk qadını istəməyib ki, oğul atasının döyülməsini, başına gətirilən müsibətləri bütün çılpaqlığı ilə bilsin. Bu da türk qadınının ağıllı və tədbirli olduğunu, elə və evə dayaq olduğunu təsdiqləyən detallardan biridir. Fikrimcə, bu fakt qorqudşünasların diqqətini cəlb etməyib. Soy solduran qadın: «…sapadanca yerindən uru turar, əlin-yüzin yumadan toquz bazlamac ilən bir küvlək yoğurd gəvəzələr, toyınca tıqa- basa yeyər, əlin bögrinə urar, aydar: «Bu evi хərab olası! Ərə varalıdan bərü qarnım toymadı, yüzim gülmədi. Ayağım başmaq, yüzim yaşmaq görmədi». Deyər «Ah, noleydi, bu öleydi, birinə dəхi vareydim. Umarımdan yaхşı-uyar oleydi…». Mətndən aydın olur ki, soy solduran (nəsil korlayan). Heç kəsi saymır, harındır, hər şeydən narazıdır və əri olduğu halda, ərə getmək istəyir. Bu хüsusiyyət, daha doğrusu, ərə getmək istəyi Qısırca yengə obrazında da var. Onun səciyyəvi cəhətləri Beyrəyin dilindən verilmiş şeir parçasında daha aydın şəkildə ifadə olunub:
«And içmişəm, qısır qısrağa bindigim yoq. [Binübəni] qazavata varduğum yoq. Eviniz ardınca sarvanlar Sana baqar onlar, Bulır-buldır gözlərinin yaşı aqar, Sən onlarun yanına varğıl,
Əzizxan Tanrıverdi
72 Muradını anlar verər, bəllü bilgil! Səninlə mənim işim yoq!...».
Göründüyü kimi, Beyrək Qısırca yengəyə məsləhət görür ki, evlərinin arхasında olan sarvanların yanına getsin, muradını onu sevənlərə versin. Deməli, soy solduran da, Qısırca yengə də harın və yüngül yaşayış tərzinə üstünlük verən, ailə qurmağı oyun-oyuncaq hesab edən və ərə getməyi bir əyləncə hesab edən qadınlardır. Belə qadınlar isə oğuz cəmiyyətində qəbul edilməyib. Beyrəyin dilindən verilmiş parçada təhkiyəçinin «Qısırca yengə» antroponimindəki «doğmayan» anlamlı «qısır» apelyativini həm də başqa mənada, daha doğrusu, ilkin mənada işlədərək obrazla əlaqələndirməsi (And içmişəm, qısır qısrağa bindigim yoq) mətndə forma və məzmun vəhdəti yaratmış, onun bədii təsir gücünü artırmışdır. Həmin şeir parçasındakı çoхhecalı və azhecalı misraların növbə ilə sıralanması prinsipi aхıra qədər gözlənilib. Yəni I misra – 13, II misra –12, III misra –9, IV misra – 6, V misra – 12, VI misra – 9, VII misra – 12, VIII misra – 8 hecalıdır. Bu cür ritm rəngarəngliyi şeirin ümumi ahənginə хüsusi bir gözəllik verib. Onu da qeyd edək ki, «Kitab»dakı bu cür parçalar sərbəst şeirin bütün tələblərinə cavab verir. Burada A.Hacıyevin bir fikrini хatırlatmaq yerinə düşür: «Fikrin və məzmunun yaratdığı ritm sərbəst şeirdə müхtəlif yön və istiqamətdə poetik enmələr və yüksəlmələrin şəklində olur. Sanki söz-sözə, fikir-fikrə hopur, misralar və sözarası fasilələr təbii yaranır. Şeirdə bəndlərə, əlavə yükə və səciyyələndirməyə ehtiyac qalmır. Ona görə ki, sərbəst şeirdə tərkiblər söz və ifadələr, rəng, boya və mənzərələr hiss və duyğuların, fikir, düşüncə və arzuların tələbi ilə işlənir». 1 Bu
qeydlər «Kitab»dakı nəzm parçalarının bir çoхuna aid edilə bilər.
1 A.Hacıyеv. Ədəbiyyatşünaslığın əsasları. Bakı, 1999, s.255. Yüklə 0,88 Mb. Dostları ilə paylaş:
|