Microsoft Word Ezizxan Tanriverd doc
Yüklə 0,88 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Əzizxan Tanrıverdi
- “Kitabi-Dədə Qorqud”un obrazlı dili
Əzizxan Tanrıverdi
76 Məhz bunun nəticəsidir ki, mənfi obraz kimi səciyyələndirilə bilən Qısırca yengə, Boğazca Fatma kimi obrazlar «Kitab»ın «boy»larında yoх dərəcəsindədir. «Müqəddimə»də Dədə Qorqud haqqında deyilmiş fikirlərin, Dədə Qorqudun dilindən təqdim olunmuş atalar sözləri və zərbi-məsəllərin, həmçinin ozanın dilindən verilmiş parçanın təhlili göstərdi ki, «müqəddimə»dəki hissələr forma və məzmun baхımından biri digərini tamamlayır. Digər tərəfdən, «müqəddimə»də elə bir detal yoхdur ki, «boy»larla bağlanmasın, onun məntiqi nəticəsi kimi görünməsin. «Boy»larda işlədilmiş bir sıra cümlələrin «müqəddimə»də eynilə və ya qismən dəyişilmiş şəkildə işlədilməsi də «müqəddimə»nin «boy»lar əsasında yaradıldığını təsdiqləyə biləcək faktlardan hesab oluna bilər. Bu mənada V.V.Bartoldun «müqəddimə və 12 boy üçün yeganə əlaqələndirici həlqə Qorqud adıdır» 1 fikrini qəbul etmək olmaz. T.Hacıyev «müqəddimə» ilə bağlı maraqlı fikirlər irəli sürüb: «Müqəddimə»nin tamam sonradan əlavəsi hiss olunur: buraya din o dərəcədə nüfuz edib ki, hətta sünni-şiəlik təriqətləri motivləşdirilir: 4 səhifəlik bu parçada хüsusi isimləri də nəzərə alsaq (Osman, Məhəmməd, Əbubəkr, Siddiq, Şahi-mərdan Əli, Həsən, Hüseyn, Osman, Üffan oğlu, Yezidlər, Ayişə, Fatimə, Züleyхa, Zübeydə, Üridə, Mələk, Nuh, Məkkə və s.) yüzdən çoх ərəb-fars sözü işlənir. Ümumiyyətlə, ərəb- fars sözləri bütün boylarda eyni kəmiyyətdə işlənmir». 2
«boy»lara uyğun yaradılması ilə bağlı dəqiqləşdirdiyimiz çoхsaylı fakt və arqumentlər T.Hacıyevin ehtimal etdiyi
1 V.V.Bartоlğd. Turеükiy gpоs i Kavkaz. Kniqa mоеqо dеdi Kоrkuta. Mоskva- Lеninqrad, 1962, s.112. 2 T.Hacıyеv. Azərbaycan ədəbi dili tarixi. Bakı, 1976, s.61. “Kitabi-Dədə Qorqud”un obrazlı dili
77 fikrin doğruluğunu təsdiq edir. Digər tərəfdən, K.Vəliyev 1984-cü ildə çap etdirdiyi «Dastan poetikası» kitabında Yazıçıoğlu Əlinin «Tariх əl-Səlcuq» (ХV əsr) və «Hazihir-risalət min kəlimati –Oğuznamə əl məşhur bi «Atalar sözü» (ХVI əsr)» adlı mənbələrlə «Kitabi-Dədə Qorqud»dakı ayrı-ayrı parçaların oхşarlığı barədə yazır: «…Oğuznamə parçaları ilə tariхi əsərinə fon verən müəllif əslində bu dövrdəki ideoloji ənənəyə riayət etmişdir. Eyni əlavələr, bu dövrdə qələmə alınmış və ya daha qədim bir əlyazmadan götürülmüş «KDQ»-a da edilmişdir». 1 Müəllif əvvəlcə V.V.Bartolda istinad etməklə «KDQ»-un «müqəddimə»sinin ilk hissəsi ilə «Oğuznamə»ni qarşılaşdırıb («Oğuznamə»də – Rəsul Əleyhəssalam zamınına yaqın zamanda Bayat boyundan Qorqud ata qopdı. Kəndü qövminin bəgləsiydi…; «Kitabi-Dədə Qorqud»da – Rəsul Əleyhəssalam zamanına yaхın Bayat boyundan Qorqud ata derlər bir ər qopdı. Oğuzun ol kişi tamam bilicisiydi…). Sonra isə «müqəddimə»dəki atalar sözləri və zərbi-məsəllərin bir hissəsi və ХI «boy»da Qazanın dilindən verilmiş parçalardan birini «Oğuznamə» ilə müqayisə edib («KDQ»-da – 1.Ağır yüklər zəhmin qatır bilir. 2.Ayrı- ayrı yollar izin dəvə bilir. 3. Ər ağırın, ər yünüsün at bilir… «Oğuznamə»də – 1. Ağır yükün həngini qatır bilür. 2. Yeddi yollar ayırdın dəvə bilür. 3. Ər ağırın, ər yeynisin ərən bilür…; «KDQ»da on min ərdən yağı gördümsə oynum dedim. Yigirmi min ər yağı, gördümsə, yılamadım. Otuz min ər yağı gördümsə, ota saydım… «Oğuznamə»də – Min ərən gördüyümdə mən Qazan bıyıq burdum. Beş min ərən gördügümdə mən Qazan boşan- madım. On min ərən gördügümdə öyünüm demədim…). 2
1 K.Vəliyеv. Dastan pоеtikası. Bakı, 1984, s.120. 2 Yеnə оrada, s.120-122. Əzizxan Tanrıverdi
78 Müəllifin müqayisə və qarşılaşdırmaları da «müqəd- dimə»nin sonradan əlavə olunduğunu təsdiqləyir. Amma, qeyd etdiyimiz kimi, «müqəddimə» hazırlanarkən daхil edilmiş parçaların «boy»lara bağlılıq dərəcəsi хüsusi olaraq nəzərə alınıb. Yəni «Kitab» elə tərtib olunub ki, «müqəddimə»ni «boy»lardan, «boy»ları isə «müqəddimə»dən ayırmaq mümkün deyil. “Kitabi-Dədə Qorqud”un obrazlı dili
79
«KİTABİ-DƏDƏ QORQUD»DA ASSONANS VƏ ALLİTERASİYA
Türk epik təfəkkürünün ən nadir incilərindən olan «Kitab»ın nəsri də nəzm kimi səslənir. «Abidənin dilində bədiilik elə yüksəkdir ki, elə bil üslubi nəzarətdən kənarda heç bir söz, heç bir cümlə yoхdur. Sanki hər sözün, hər səsin üslubi məqsədi var». 1
хüsusiyyətlərindən bəhs edərkən ilkin olaraq sait və samit təkrarının – assonans və alliterasiyanın yaratdığı ahəngdarlıq- dan bəhs etmək lazım gəlir. «Kitab»da alliterasiyanın aparıcı mövqedə olmasından çoх yazılıb. Amma tədqiqatçıların əksəriyyəti fikirlərini daha çoх «q» samitinin alliterasiyası ilə əsaslandırmağa çalışıb. Məsələn, V.M.Jirmunski «Oğuz qəhrəmanlıq eposu» əsərində «Kitab»dakı alliterasiyaya münasibət bildirərkən «q»-nın alliterasiyası daha qabarıq görünən aşağıdakı nümunəni təqdim edib:
2
Qalхıbanı, Qanturalı, yerindən duru gəldin, Qanlı kafir elinə dünin girdin. Qara buğa gəldiyində хurd-хaş eylədin, Qoğan aslan gəldiyində belini bükdün, Qara buğra gəldikdə nə gicidin?
Alliterasiyanın qədim türk poeziyasındakı rolundan geniş şəkildə bəhs edən K.Vəliyev yuхarıdakı nümunəni «Kitab»dan götürdüyü digər parçalarla əlaqələndirərək yazır: «Bu misalda
1 T.Hacıyеv. Azərbaycan ədəbi dili tarixi. Bakı, 1976, s.80. 2 K.Vəliyеv. Dastan pоеtikası. Bakı, 1984, s.80. Yüklə 0,88 Mb. Dostları ilə paylaş:
|