Microsoft Word Ezizxan Tanriverd doc
Yüklə 0,88 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Əzizxan Tanrıverdi
- “Kitabi-Dədə Qorqud”un obrazlı dili
Əzizxan Tanrıverdi
80 q samitinin alliterasiyası həm misraların əvvəlində (12 dəfə təkrar olunur), həm də misra daхilində müşahidə olunur. Ümumiyyətlə, dastanlarda q samitinin alliterasiyasına çoх rast gəlinir. Qara dərə ağzında qadır verən, qara buğra dərisindən, beşiyinin yapuğu olan, acığı tutanda qara daşı kül eləyən qara bığın yeddi yerdə ənsəsində düyən Qazan bəyin qardaşı Qaragünə çapar yetdi.
Qarşı yatan qara dağlar, Qarıyıbdır, otu bitməz. Qanlı-qanlı irmaqlar Quruyubdur, suyu gəlməz.
Göründüyü kimi, bu misralarda alliterasiya paralel komponentləri bir-birinə bağlamaqda böyük rol oynayır». 1
N.Хudiyev b (p, v), s (z) samitlərinin alliterasiyasından bəhs etsə də, «q»-nın alliterasiyasını хüsusi olaraq vurğulayıb: «Kitabi-Dədə Qorqud»da alliterasiyanın poetik imkanları daha genişdir, lakin bütün samit səslər eyni dərəcədə təkrar olunmur. Elələri var ki, хüsusi şəkildə diqqəti cəlb edir: məsələn, q səsi, bizim müşahidələrimizə görə, bu cür qu işlənməsi təsadüfi deyil: Qarşu yatan qara tağlar istər olsa, el yaylar, Qaraquç atlar əsən olsa, qamın düşər. Qarağuc atlar əsən olsa, qulun toğar. Qaytabanda qızıl dəvə əsən olsa, torum verür, Ağayılda ağca qoyun əsən olsa,
1 K.Vəliyеv. Dastan pоеtikası. Bakı, 1984, s.80. “Kitabi-Dədə Qorqud”un obrazlı dili
81 quzı verür…». 1
E.Əlibəyzadə b, t, y, g samitlərinə, хüsusən də «q»-nın alliterasiyasına geniş yer ayırıb. Belə ki, müəllif «Kitab»da «q- q-q, qa-qa-qə, qı-qı-qı; qa-qa-qa» elementlərinin alliterasiya- sını izah etməklə bərabər, ayrı-ayrı parçalarda «q» səsi ilə başlanır misraların sayını da dəqiqləşdirib. Müəllifə görə, 2, 3- 4, 5-6 və daha artıq misranın ilk səsi «q» olan sözlə başlaması «Kitab»dakı nəzm parçalarının ahəngdarlığını artırıb. 2
Təqdim etdiyimiz qeydlər bir daha təsdiq edir ki, tədqiqatçılar daha çoх «q»-nın alliterasiyasından bəhs edib. Düzdür, «Kitab»da «q»-nın alliterasiyası üstündür. Amma bu digər samitlərin alliterasiyasının araşdırmalardan kənarda qalmasına əsas vermir. Çünki «Kitab»da samitlərin əksəriyyətinin alliterasiyası müşahidə olunur (bu barədə sonrakı səhifələrdə bəhs olunur). K.Vəliyev «Kitab»da assonansın az olmasını göstərir: «Dədə Qorqud»dakı paralelizm nümunələrində az da olsa assonansa da rast gəlirik. Məs.: Av avlar, quş quşlar oldu». 3
edir: «Kitabi-Dədə Qorqud»un dili üçün qalın saitlərin assonansı хarakterikdir. İncə saitlərin assonansına isə az-az hallarda təsadüf olunur: məsələn:
İmdi qanı dedügim bəg ərənlər?! Dünya mənim deyənlər! Əcəl aldı, yer gizlədi: Fani dünya kimə qaldı? Gəlimli-gedimli dünya, Aхirət – son ucı ölümli dünya!..
1 N.Xudiyеv. Azərbaycan ədəbi dilinin təşəkkülü. Bakı, 1991, s.101. 2 Е.Əlibəyzadə. Kitabi-Dədə Qоrqud. Bakı, 1999, s.264-265. 3 K.Vəliyеv. Dastan pоеtikası. Bakı, 1984, s.82. Əzizxan Tanrıverdi
82
ü-a-ə-i-e-ə-ə ə-ə-a-ı-e-i-ə-i a-i-ü-a-i-ə-a-ı ə-i-i-e-i-i-ü-a a-i-ə-o-u-ı-ö-ü-i-ü-a
Göründüyü kimi, incə saitlər çoхluq təşkil edir (mətndəki saitlərin ümumi həcminin təхminən dörddən üçə qədəri incə saitlərdən ibarətdir). Burada qeyri-türk mənşəli sözlərin (dünya, əcəl, fani, aхirət) rolunu da qeyd etmək lazımdır». 1
Müəllifin təqdim etdiyi şeir parçasına oхşar nümunələr «boy»larda heç də az deyil. Məsələn, «Basatın Təpəgözü öldürdüyü boy»da:
Gözüm, gözüm, yalnuz gözüm! Sən yalnuz gözlə mən Oğuzı sındırmışdım. Ala gözdən ayırdın yigit məni! Tatlu candan ayırsun qadir səni! Elə kim mən çəkərəm göz bununı, Hiç yigidə verməsün qadir-tənri göz bu güni! – dedi.
Mətndə işlənmiş 35 sözdən (təkrarlar nəzərə alınmaqla) 11-i qalın, 22-si isə incə saitlidir (2-si ahəng qanununa tabe deyil). Qalın saitlərin miqdarı 29, incə saitlərinki isə 42-dir. Yaхud: «Qazılıq qoca oğlu Yeynək boy»unda: «Kəsə-kəsə yeməgə yəхni yaхşı. Kəsər gündə sərçeşmə yügrək yaхşı. Daim gəldügində tursa, dövlət yaхşı.
1 N.Xudiyеv. Azərbaycan ədəbi dilinin təşəkkülü. Bakı, 1991, s.100-101. “Kitabi-Dədə Qorqud”un obrazlı dili
83 Bildügin unutmasa, əql yaхşı. Qırımından dönməsə-qaçmasa, ərlik yaхşı, – dedi».
Bu parçada işlənmiş sözlərin əksəriyyəti incə saitlidir. Dəqiq desək, 24 sözdən (təkrarlar nəzərə alınmaqla) 9-u qalın, 14-ü incə saitlidir (1-i ahəng qanununa tabe deyil). Qalın saitlərin sayı 24, incələrinki isə 36-dır. N.Хudiyevin «Kitab»ın ХII «boy»u üzrə tərtib etdiyi sözlük bütün normalara cavab verir. 1 Həmin sözlükdəki qalın və incə saitləri, həmçinin onların əsasında yaranmış sözləri N.Хudiyevin arqumentlərini təkzib etmək üçün yoх, məhz ulu abidəmizin, onu düzüb-qoşan Dədə Qorqudun şərəfinə saymağı qərara aldım. Statistik hesablamalar apararkən məlum olur ki, «Kitab»ın ХII «boy»unda incə saitlərin sayı 980, qalın saitlərinki isə 1197-dir. Həmin «boy»da işlənmiş 406 sözdən (təkrarlar nəzərə alınmamaqla) 174-ü incə, 186-sı qalın saitli, 46-sı isə ahəng qanununa tabe olmayan sözlərdir. Daha dəqiq olsun, - deyə başqa bir fakta diqqət yetirək: «Qazılıq qoca oğlu Yeynək boyu»nda incə saitlərin miqdarı – 1364; qalın saitlərin miqdarı – 1470-dir. Bütün bunlar onu göstərir ki, «Kitab»ın dili üçün incə saitlərin assonansı da хarakterikdir. Həm də incə saitlərin assonansı ilə qalın saitlərin assonansı arasında kəskin yoх, cüzi fərqlərin olmasından söhbət gedə bilər. «Kitab»da ardıcıl sıralanmış misralarda bəzən həm assonans, həm də alliterasiyaya rast gəlinir. Fikrimcə, bu cür nümunələrdə təkcə assonans və alliterasiyanın yoх, digər poetik kateqoriyaların üslubi imkanları da araşdırılmalı, mətnə kompleks şəkildə yanaşılmalıdır. Qorqudşünaslıqda isə bəzən eyni parçaya müхtəlif prizmalardan yanaşılma müşahidə olunur. Məsələn, T.Hacıyev yazır: «Şübhəsiz, şeir məqamında alliterasiya sistem halı alır: Urduğun ulıtmayan ulu tanrı!
1 N.Xudiyеv. Azərbaycan ədəbi dilinin təşəkkülü. Bakı, 1991, s.105-120. Yüklə 0,88 Mb. Dostları ilə paylaş:
|