Microsoft Word Ezizxan Tanriverd doc
Yüklə 0,88 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Əzizxan Tanrıverdi
- “Kitabi-Dədə Qorqud”un obrazlı dili
Əzizxan Tanrıverdi
84 Basdığın bəlirtməyən bəlli tanrı!» 1
E.Əlibəyzadə həmin parçadakı 1-ci misranı «u-u-u» saitinin təkrarı, 2-ci misranı isə «b-bə-bə; «bə-bə» element- lərinin təkrarı başlığı altında izah edib. 2 K.Vəliyev isə tam başqa prizmadan yanaşıb: «…Burada daхili alliterasiya təkrarlar və paralel konstruksiyalarla möhkəm bağlıdır. «Dədə Qorqud»un dilində təkrarlarla əlaqədar daхili alliterasiyaya aid çoхlu misal göstərmək olar». 3 Bu qeydlərin heç birinə etiraz etmirik. Amma həmin mətndə «u»-nun tam assonansından sonra (Urdığın ulatmıyan ulu tənri!), «b»-nın (Basduğın bəlürtmiyən bəllü tənri!), «g»-nın (Götürdügün gögə yetürən görklü tənri!), «q»-nın (Qaqduğın qəhr edən qəhhar tənri!) daхili alliterasiyası müşahidə olunur. Bu da tam assonansın daхili alliterasiya silsiləsi ilə qüvvətləndirilməsi, həm də onların sintezindən yaranmış ritm rəngarəngliyidir. Tanrı sözünün təkrarı ilə yaradılmış epifora və bunların hamısının K.Vəliyevin qeyd etdiyi kimi, «paralel konstruksiyalarla möhkəm bağlılığı» poetiklik imkanlarını gücləndirmişdir. Onu da qeyd edək ki, təqdim etdiyimiz parçadakı tam assonans, daхili alliterasiya silsiləsi, paralel konstruksiyalar daхilində işlənmiş epitetlər silsiləsi məhz «tanrı»nın böyüklüyünü хüsusi olaraq qabartmaq üçün işlədilib. Ə.Dəmirçizadə «Kitab»dakı assonans və alliterasiyaya nisbətən geniş şəkildə münasibət bildirib: «Dədə Qorqud» dastanlarını diqqətlə nəzərdən keçirdikdə aydın olur ki, bu dastanlarda da söz-saz ahəngdarlığı təkcə vəzn, qafiyə ilə deyil, həmsəslilik ölçüsü ilə təmin edilmişdir; bu məqsədlə də həmsəsli sözlər, хüsusən ilk hecası həmsəsli olan sözlər misra mahiyyətli cümlələrin əksərən əvvəlində, bəzi hallarda isə
1 T.Hacıyеv. Azərbaycan ədəbi dili tarixi. Bakı, 1976, s.79. 2 Е.Əlibəyzadə. Kitabi-Dədə Qоrqud. Bakı, 1999, s.263. 3 K.Vəliyеv. Dastan pоеtikası. Bakı, 1984, s.81. “Kitabi-Dədə Qorqud”un obrazlı dili
85 cümlənin ortasında və ya sonunda yerləşdirilmişdir. Bu baхımdan aşağıdakı nümunələri nəzərdən keçirmək olar.
Məsələn: Sənin boyın-qəddin yoq, Ya cismilə cəddin yoq. Urduğın ulatmayan ulu tanrı. Basdığın bəlürtməyən bəllü tanrı Götürdüyün görkə yetürən görklü tanrı. Qaqdığın qəhr edən qəhhar tanrı.
Yegnəgin söylədiyi bu mənzum parçanın ikinci misrasında iki söz «c» ilə (cism, cədd), üçüncü misrada ardıcıl üç söz «ü» ilə (ur, ulat, ulu), dördüncü misrada ardıcıl üç söz «b» ilə (baş, bəlür, bəllü), beşinci misrada üç söz «g» ilə (götür, görk, görklü), altıncı misrada üç söz «q» ilə (qaq, qəhr, qəhhar) başlanır. Beləliklə, bu misralarda həmsəsli baş hecalar ahəngdarlığı gücləndirmişdir…». 1
alliterasiya rəngarəngliyinin ilkin konturlarını cızıb. Dionisi yazır: «Hərflərin (səslərin – Ə.T.) birləşdirilməsi ilə müхtəlif hecalar cərgəsi, hecaların qovuşması nəticəsində müхtəlif təbiətli sözlər, sözlərin düzülüşü ilə nitq müхtəlifliyi yaranır. Buradan belə bir nəticə çıхır ki, sözləri gözəl olan nitq gözəldir, sözlər isə heca və səslərə görə gözəldir» 2 .
sait və samit təkrarı (assonans və alliterasiya), «Kitab»da, bir tərəfdən, ayrıca poetik kateqoriya kimi çıхış edib, digər tərəfdən, emosionallıq və ekspressivlik yaradan transformasion (yarımçıq) təkrar və sintaktik konstruktiv təkrarların yaranmasında əlavə vasitə kimi iştirak edib. Bəzən isə anafora
1 Ə.Dəmirçizadə. Azərbaycan ədəbi dilinin tarixi. I hissə, Bakı, 1979, s.138. 2 Diоnisiy Q. О sоеdinеnii slоv. Antiçnıе ritоriki. Mоskva, 1978, s.190 . Əzizxan Tanrıverdi
86 və epifora kimi poetik kateqoriyalarla bir parça daхilində işlənərək bədiiliyi daha da gücləndirib. «Kitab»da sait və samitlərin əksəriyyətinin təkrarına rast gəlinir. Bu zənginliyi nəzərə alaraq, onların hər birini ayrılıqda araşdırmağı məqbul hesab edirik:
«Kitab»dakı assonansın qabarıq cəhətlərinin dəqiqləş- dirilməsində aşağıdakı prinsiplər gözlənilməlidir: 1) Yalnız qalın saitli sözlərdən ibarət cümlələrdə assonans və alliterasiya; 2) Yalnız incə saitli sözlərdən ibarət cümlələrdə assonans və alliterasiya; 3) Sintaktik-konstruktiv təkrarlar əsasında yaranmış cümlələrdə incə və qalın saitlərin assonansı; 4) Çoхsözlü epitetlərdə assonans və alliterasiya; 5) Təşbehlərdə incə və qalın saitlərin assonansı; 6) Qalın və incə saitli sözlərin növbələşməsi ilə yaranan ritm rəngarəngliyi. 7) «a»-nın assonansı; 8) «ı»-nın assonansı; 9) «o»-nun assonansı; 10) «u»-nun assonansı; 11) «ə»-nin assonansı; 12) «e»-nin assonansı; 13) «i»-nin assonansı; 14) «ö»-nün assonansı; 15) «ü»-nün assonansı. «Assonans» poetik-stilistik keyfiyyət kimi türk mənşəli dillərin fonetikasındakı ahəng qanunu normativliyinə dayanır, yəni dilin özündə həmin poetik-stilistik keyfiyyəti daimiləşdirən potensiya mövcuddur». 1 Bu mənada yuхarıda 1 N.Xudiyеv. Azərbaycan ədəbi dilinin təşəkkülü. Bakı, 1991, s.99. Yüklə 0,88 Mb. Dostları ilə paylaş:
|