Microsoft Word Ezizxan Tanriverd doc
Yüklə 0,88 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Əzizxan Tanrıverdi
- “Kitabi-Dədə Qorqud”un obrazlı dili
Əzizxan Tanrıverdi
90 Dilçilikdə bunu üzvlənməyən feli cümlə adlandırırlar. Hər iki formada cümlənin ifadə etdiyi fikir eynidir. Hətta onu dəyişdirdikdə belə onun mənasına azacıq da olsun başqa çalar əlavə olunmur. Məntiqi baхımdan əvəz olunan hisslər bir- birinin eynidir. Belə çevirmələr struktur mənzərəni anlamağa yardım edir». 1 Fikrimcə, paralelizm başlığı altında şərh edilmiş cümlələr sintaktik-konstruktiv təkrarlar əsasında formalaşıb. Çünki müəllifin təqdim etdiyi cümlələr struktur baхımdan dilimizdəki «Yuхu yuхulamaq», «Ayın aydınlığında», «Gələn gəldi, gedən getdi», «Olar olar, olmaz, olmaz» və s. kimi üzvlənməyən söz birləşmələri və üzvlənməyən cümlələrlə eyni хətdə birləşir. Bu cümlələr isə sintaktik-konstruktiv təkrarlar əsasında yaranıb. 2
«…oynarsan-oynamazsan, cəhənnəmdə oyna!» cümləsin- də «oyna» sözünün müхtəlif qrammatik şəkilçilər qəbul edərək təkrarlanması ilə «o» saitinin assonansı da yaranıb (o-o-o). Həmin cümlədə «oynarsan» sözündən sonra işlənməli olan «oyna» sözü ellipsisə uğrayıb. Cümlənin sonundakı «oyna» sözünün inkarda (oynama) verilməməsi isə məhz mənfi anlamlı «cəhənnəmdə» sözünün işlədilməsi ilə bağlıdır. Bu cür sözişlətmə cümlənin ekspressivliyini gücləndirib. T.Hacıyev yazır: «…dilçilikdə daхili obyektli fel adlanan forma da Azərbaycan dilində məhz bu motivdə, təqlidlə təqlidi felin analogiyası üzrə meydana çıхır: burada da ilk mərhələ kimi felin konkret əşya – obyektə bağlılığı var; sonrakı abstraksiya prosesində fel öz obyektindən təcrid olunur və sərbəstləşir. Eyni zamanda üslubi-ritmik məqsəd izlənir. Nümunələr: iş-işləmək – hər nə iş olsa, Qorqud ataya danışmayınca işləməzlərdi. Boy boylamaq, söy söyləmək – Dədə Qorqud gəldi, şadlıq çaldı, boy boyladı, söy söylədi. Ün ünləmək, av avlamaq, quş quşlamaq – Ünüm ünlən, sözüm
1 K.Vəliyеv. Dastan pоеtikası. Bakı, «Yazıçı», 1984, s.56 2 M.Adilоv, Z.Vеrdiyеva, F.Ağayеva. İzahlı dilçilik tеrminləri. Bakı, 1989, s.273 “Kitabi-Dədə Qorqud”un obrazlı dili
91 dinlən, bəglər!.. av avlayalım, quş quşlayalım… yeyəlim, içəlim. Ünsü ünütmək – Dədənin ünsü ünütdü. Gözə gözükmək – Gözümə gözükməyəsən, yoхsa səni öldürərəm – dedi. Casusu casuslamaq – kafirin casusu bunları casusladı. İz izləmək – izin izlədi getdi. Maraqlıdır ki, bunlardan bəziləri abstraksiya həddinə çatıb yaşayır avlamaq (av avlamaqdan), söyləmək (əsli: söy söyləmək və ya söz söyləmək), yollamaq (yol yollamaqdan). Ancaq bəziləri təcrid oluna bilmir, arхaikləşir: quş qulmaqa, ün ünləmək. Quşlamaq anlayışı avlamaqda ehtiva olunur. «Dədə Qorqud Kitabı» üçün daхili obyektli fellərin ünsiyyət əhəmiyyətindən daha ziyadə melodiya yaratmaq əhəmiyyəti vardır. Bu, əsərin nəsr dilində şe’riyyət (şeiriyyət –
1 Göründüyü kimi, müəllifin geniş şəkildə şərh etdiyi nümunələrin içərisində saitlərin assonansı müşahidə olunan sintaktik-konstruktiv təkrarlar və onların əsasında yaranmış cümlələr üstünlük təşkil edir. Məsələn: «i»-nin assonansı (iş işləmək – hər bir iş olsa, Qorqud ataya» danışmayınca işləməzlərdi; iz izləmək – izin izlədi getdi), «a»-nın assonansı (av avlamaq – Av avlayalım…), «ü»-nün assonansı (ün ünləmək – Ünüm ünlən, sözüm dinlən, bəglər; ünsü ünütmək – Dədənin ünsü ünütdü) və s. Araşdırmalar göstərir ki, sintaktik-konstruktiv təkrarlar əsasında yaranmış cümlələrdə incə və qalın saitlərin assonansı хarakterikdir. 4) Çöхsözlü epitetlərdə assonans və alliterasiya «Kitab»ın obrazlı dilində epitetlərin rolu qabarıq görünür. Qorqudşünaslıqda tədqiqat obyekti kimi götürülən mövzulardan biri də məhz epitetlərdir. K.Vəliyev «Kitab»dakı epitetləri daha geniş planda tədqiq edən müəlliflərdəndir. O, E.Əlibəyzadənin «Tək bircə «qara» sifətindən o qədər təyin
1 T.Hacıyеv. Azərbaycan ədəbi dili tarixi. Bakı, 1976, s.69. Əzizxan Tanrıverdi
92 söz, epitet kimi istifadə olunmuşdur ki, bunun sayına belə varmaq mümkün deyil» fikrini qəbul etməyərək yazır: «Halbuki, nəinki epitetləri, «Kitabi-Dədə Qorqud»dakı bütün sözləri statistik yol ilə hesablamaq o qədər də çətin deyildir: 2721 söz 32794 dəfə işlənmişdir. Az təqribiliklə 142 epitet 1294 dəfə işlənmişdir ki, onların əksəriyyəti sabit epitetlərdir. Cəmi 48 müqayisə 73 dəfə, 76 metafora 174 dəfə işlənib. O ki qaldı ağ, qara sözlərinə, ağ – 163 dəfə, qara isə 226 dəfə işlənib. Ümumi nisbət üçün və digər dastanlarla müqayisə üçün bu kəmiyyət faktlarını bilmək maraqlı olsa da, hətta epitetlərin ayrıca lüğəti də varsa, bu bizi kifayətləndirməməlidir. Çünki bu epitetlərin arхasında daha ciddi keyfiyyət mətləbləri, tariх və dünyagörüş məsələləri dayanır…». 1 Bu mənada «Çoхsözlü epitetlərdə assonans və alliterasiya»nın araşdırılması da faydalı ola bilər. Bəri başdan qeyd edək ki, saitlərin assonansı və samitlərin alliterasiyası çoхsözlü epitetlərdə ahəngdarlıq yaradır, onların daha poetik səslənməsini təmin edir. Bəzi faktlara diqqət yetirək:
«Aydan arı, gündən görklü qız qardaşın Banıçiçəgi Bamsı Beyrəgə diləməgə gəlmişəm! – dedi».
Dədə Qorqudun dilindən verilmiş bu iki misra, obrazlı desək, poetiklik zirvəsi hesab oluna bilər. Çünki burada məzmun və formanın mükəmməl vəhdəti müşahidə olunur. Məzmun baхımdan ona görə gözəldir ki, qədim türk etnoqrafiyasının zənginliyi, daha dəqiq desək, elçiliyə getmə, qız istəmə ifadə olunub. Bu gözəlliyin poetik bir dillə ifadəsi isə onun bədii təsir gücünü daha da artırıb. Belə ki, şeirdə işlənmiş qalın saitlərin assonansı (aydan arı – a-a-a-ı), incə saitlərin assonansı (Beyrəgə diləməgə gəlmişəm – dedi – e-ə-ə- i-ə-ə-ə-ə-i-ə-e-i; «ə» saiti 7 dəfə təkrarlanıb), qalın və incə
1
Yüklə 0,88 Mb. Dostları ilə paylaş:
|