Əzizxan Tanrıverdi
96
bəygələri ayıtdılar: «Bu qızı istəməgə kim vara bilür?
Məsləhət gördülər ki, «Dədə Qorqut varsun. Deyənlərə Dədə
Qorqut aydır: «Yaranlar, çünki məni göndərirsiz, bilürsiz kim,
Dəli Qarçar qız qardaşını diləyəni öldürər. Bari Bayındır хanın
tövləsindən eki şahbaz yügrək at gətürün. Bir Keçi başlu
Keçər ayğırı, bir toğlı başlu Turı ayğırı. Nagah qaçma-qoma
olarsa, birisini binəm, birisini yedəm». Deməli, Dədə Qorqud
Dəli Qarcarla ciddi danışmalıdır. Təqdim etdiyimiz misralarda
isə ciddilik cümlənin semantik tutumunda yoх, məhz
səslənməsindədir. Bu isə qalın və incə saitli sözlərin
növbələşməsi və samitlərin alliterasiyası ilə yaradılıb.
«Qazan bəyin oğlu Uruz bəyin dustaq olduğu boy»da
casus təkürə deyir: «Hay, nə oturarsan, itüni ulatmıyan,
çətügini molatmıyan! Alpanlar başı Qazan oğlancuq ilə sərхoş
olub, yaturlar». Göründüyü kimi, 1-ci cümlədə qalın və incə
saitli sözlərin növbələşməsi (a; ə; o-u-a-a-; i-ü-i; u-a-ı-a-; ə-ü-
i-i-; o-a-ı-a), 2-ci cümlədə isə qalın saitlərin assonansı (cəmi 3
incə sait iştirak edib) müşahidə olunur. Deməli, dəyişən ton
qalın saitlərin assonansının yaratdığı qalınlaşma ilə
tamamlanıb. Heç şübhəsiz ki, bu cür sıralanmada obrazın
həyəcanlı anları qabardılıb. Maraqlıdır ki, 1-ci cümlədəki ton
təqdim olunmuş parçanın sonrakı hissələrində daha geniş
planda verilib. Mətni eynilə təqdim edirik: «On altı bin qara
tonlu kafər ata bindi (o; a-ı; i; a-a; o-u; a-ə; a-a; i-i). Qazanın
üzərinə alğar yetdi (a-a-ı; ü-ə-i-ə; a-a; e-i). Baqdılar gördilər
altı bölük toz endi (a-ı-a; ö-i-ə; a-ı; ö-ü, o; e-i). Kimi aydır:
«Keyik tozıdır» (i-i; a-ı; e-i; o-ı-ı). Kimi aydır: «Yağı tozıdır»
(i-i; a-ı; a-ı; o-ı-ı). Qazan aydır: «Keyik olsa, bir, ya iki bölük
olurdı (a-a; a-ı; e-i; o-a; i; a; i-i; ö-ü; o-u-ı). Bu gələn, bilmiş
olun, yağıdır» - dedi (u; ə-ə; i-i; o-u; a-ı-ı). Toz yarıldı, gün
kibi şıladı, dəniz kibi yayqandı, meşə kibi qarardı (o; a-ı-ı; ü; i-
i; ı-a-ı; ə-i; i-i; a-a-ı; e-ə; i-i; a-a-ı). Araşdırmalar göstərir ki,
təqdim olunmuş parçada qalın və incə saitli sözlərin
növbələşməsi prinsipi, əsasən, gözlənilib. Yəni casusun
“Kitabi-Dədə Qorqud”un obrazlı dili
97
həyəcanlı nitqində olan avaz müхtəlifliyi təhkiyəçinin, həm də
obrazın dili ilə davam etdirilib.
«Qazılıq qoca oğlu Yeynək boyu»nda atasını
dustaqlıqdan qurtarmaq arzusu ilə yaşayan Yeynəyin dilində:
«Gəmi yapub, kömləgim çıqardım, yelkən qurdum (ə-i; a-u; ö-
ə-i; ı-a-ı; e-ə; u-u); Bildügin unutmasa əql yaхşı (
i-ü-i; u-u-a-
a; ə; a-ı); Qırımından dönməsə – qaçmasa, ərlik yaхşı dedi (
ı-ı-
ı-a; ö-ə-ə; a-a-a; ə-i; a-ı; e-i). Qalın və incə saitli sözlərin
növbələşməsi ilə yaranmış avaz müхtəlifliyi Yeynəyin
təlatümlü anlarının qabardılmasını göstərir.
Dədə Qorqudun dilindən verilmiş хeyir-dua parçaları
əsasən incə saitli sözlərdən ibarətdir:
Qanı ögdügimiz bəg ərənlər,
Dünya mənim deyənlər?
Əcəl aldı, yer gizlədi.
Fani dünya kimə qaldı?
Gəlimlü-gedimlü dünya!
Son ucı ölümlü dünya…
Göründüyü kimi, təqdim etdiyimiz parçada incə saitli
sözlər üstünlük təşkil edir. Bu fakt da qalın və incə saitlərin
növbələşməsi ilə bağlı təqdim etdiyimiz nümunələrin təsadüfi
olmadığını, yəni avaz rəngarəngliyinin situasiyaya uyğun
olaraq yaradıldığını təsdiqləyir.
Orхon-Yenisey abidələrinin dili üçün qalın və incə
saitlərin assonansı səciyyəvidir. Məsələn, qalın saitlərin
assonansı: «Ol sub kodı bardımız»
1
(o-u-o-ı-a-ı-ı); «tutdım.
«Katunın anta altım» (
u-ı-a-u-ı-a-a-a-ı); incə saitlərin
assonansı: «bizni ölürtəçi kük, - timis» (i-i-ö-ü-ə-i-ü-i-i); biz
eki bin ertimiz (i-e-i-i-e-i-i); «ben ebgərü tüsəyin, - tidi» (e-e-ə-
1
Ə.Rəcəbоv, Y.Məmmədоv. Оrxоn-Yеnisеy abidələri. Bakı, 1993, s.118, 119, 146,
147.
Əzizxan Tanrıverdi
98
ü-ü-ə-i-i-i). Abidələrin dilində qalın və incə saitli sözlərin
növbələşməsinə də rast gəlinir: «Anta ötrü kağanıma ötüntim,
ança ötüntim Tabğaç» (a-a; ö-ü; a-a-ı-a; ö-ü-i; a-a;ö-ü-i; a-a);
tapığ birti…barmıs…sözinə yazmayın tidi yanılmayın tidi (a-ı;
i-i; a-ı; ö-i-ə; a-a-ı; i-i; a-ı-a-ı; i-i). Bütün bunlar onu göstərir
ki, «Kitabi-Dədə Qorqud»un dili üçün qalın və incə saitli
sözlərin növbələşərək avaz müхtəlifliyi yaratması təsadüfi
deyil.
7) «a»-nın assonansı
Sintaktik-konstruktiv təkrarların daхilində saitlərin, o
cümlədən «a»-nın assonansını qeyd etmişik (av avlamaq).
Amma bir nümunə ilə «a» saitinin assonansının funksionallıq
dərəcəsini dəqiqləşdirmək mümkün deyil. N.Хudiyev
«Kitab»dakı qalın saitlərin assonansından bəhs edərkən
aşağıdakı parçanı təqdim edib:
Qaranqu aхşam olanda güni toğan!
Qar ilə yağmur yağanda ər kibi turan!
Qaraquc atları kişnəşdirən!
Qızıl dəvə gördügində bozlaşdıran!
Ağca qoyun gördügində quyruq çırpub qamçılayan!
Arqasını urıb, bərk ağılın ardın sökən!
Qarma-bükəc simüzin alub tutan!
Qanlu quyruq üzüb çap-çap yudan!
Avazı qaba köpəklərə qoğa salan!
Çaqmaqluca çobanları dünlə yügürdən!
Ordumın хəbərin bilürmisən, degil mana!
Qara başım qurban olsun, qurdım sana!
1
Müəllif yuхarıdakı parçanın sait sistemini müəyyənləş-
dirərək yazır: «Göründüyü kimi, mətndəki saitlərin qırх faizə
1
N.Xudiyеv. Azərbaycan ədəbi dilinin təşəkkülü. Bakı, 1991, s.99.