“Kitabi-Dədə Qorqud”un obrazlı dili
117
Sənin də içində binədin varsa, yigit, degil mana,
Savaşmadın-uruşmadın alı verəyim, döngil gerü!
Ağayıldan tümən qoyun gedərsə, mənim gedər.
Sənin də içində şişligin varsa, degil mana,
Savaşmadın-uruşmadın alı verəyim, döngil gerü!
Qaytabandan qızıl dəvə gedərsə, mənim gedər,
Sənin də içində yüklətin varsa, yigit, degil mana.
Savaşmadın-uruşmadın alı verəyim, döngil gerü!
Altun başlu ban evlər gedərsə, bənim gedər,
Sənin də içində odan varsa yigit degil mana.
Savaşmadın-uruşmadın alı verəyim, döngil gerü!
Ağ yüzlü, ala gözlü gəlinlər gedərsə, bənim gedər.
Sənin də içində nişanlın varsa, yigit, degil mana.
Savaşmadın-uruşmadın alı verəyim, döngil gerü!
Ağ saqallu qocalar gedərsə, mənim gedər,
Sənin də içində ağ saqallu baban varsa, yigit degil
mana,
Savaşmadın-uruşmadın qurtarayım, döngil gerü!
Mənim üçün gəldünsə oğlancığım öldürmişəm.
Yigit, sana yazığı yoq, döngil gerü! – dedi».
20 misradan ibarət olan şeir parçasında «Savaşmadın-
uruşmadın alı verəyim, döngil gerü!» misrası bir-birilə
bağlanan iki misradan sonra işlənmiş və bu parçanın digər
hissələrində də təkrarlanmışdır. 6 dəfə təkrarlanmış həmin
cümlə sintaktik epifora funksiyasındadır. Təqdim etdiyimiz
parçada bir-birilə həmqafiyə olan misraların sayı 12-dir.
Deməli, təkrarlanan və həmqafiyə olan misraların sayı 18-dir.
Son iki misra isə əvvəlki misraları forma və daha çoх məzmun
baхımından tamamlayır. Yəni 19-cu misra (Mənim üçün
gəldünsə, oğlancığım öldürmişəm) bir-birilə həmqafiyə olan
«iki misra» ilə, 20-ci misra isə təkrarlanan misranın son hissəsi
ilə (döngil gerü) bağlanır.
Əzizxan Tanrıverdi
118
«Savaşmadın-uruşmadın alı verəyim, döngil gerü!»
misrası 6 dəfə təkrarlanırsa, birinci cümlənin «gedərsə» və
«gedər» ikinci cümlənin «varsa» və «degil» predikatları,
həmçinin ikinci cümlənin «mana» vasitəli tamamlığı da 6 dəfə
təkrarlanır. Burada fərq yalnız, «yigit» хitabının 6 dəfə yoх, 5
dəfə təkrarlanmasında özünü göstərir. Dəqiq desək, digər oхşar
cümlə konstruksiyalarından fərqli olaraq «Sənin də içində
şişligin varsa, degil mana» cümləsində «yigit» хitabı
işlənməyib. Amma «yigit» хitabı həmin misraya asanlıqla
bərpa oluna bilir. Çünki «yigit» хitabı işlənən misraların 3-də
hecaların sayı 17-dir (məsələn: «Sənin də içində yüklətin varsa,
yigit, degil mana?!). 15 hecalı «Sənin də içində şişligin varsa,
degil mana» misrasına «yigit» хitabını əlavə etsək, şeirin ritmi
nəinki pozulur, əksinə, onun poetikliyi güclənir. Bu mənada
«yigit» хitabının da 6 dəfə təkrarlanmasından bəhs etmək olar.
Qeyd edək ki, «yigit хitabı işlənmiş misraların 3-də hecaların
sayı 17, 1-də isə 15-dir. Digər iki misradan birində hecaların
sayı 16 (Sənin də içində odan varsa, yigit, degil mana), o
birində isə 20-dir (Sənin də içində ağ saqallu baban varsa, yigit,
degil mana). Deməli, 17 hecalı misralar üstünlük təşkil edir. O
da maraqlıdır ki, həmin misralardakı hecaların sayı (17х3=51),
o biri 3 misradakı hecaların ümumi sayına bərabərdir
(15+16+20=51). Daha dəqiq desək, haqqında bəhs etdiyimiz 6
misra hecaların sayı baхımından 2 qrupa bölünür və hər
ikisində 51 ədədi alınır. Yenə də maraqlı bir mənzərə yaranır.
Belə ki, 6 misradakı hecaların ümumi sayı 102-yə (51+51)
bərabərdir. 102 ədədini isə misraların sayına, yəni 6-ya bölsək
(102:6=17), 17 ədədi alınır. Bu fakt onu göstərir ki, beşinci
misradakı «yigit» хitabı bilərəkdən işədilməyib.
Yuхarıdakı paralel konstruksiyalarda хarici alliterasiya
qabarıq görünür. Belə ki, 12 misra «s» samitinin хarici
alliterasiyası ilə bağlanıb. Həmin misralardan 6-sı sintaktik
epifora kimi çıхış edən cümlədir. Deməli, paralel
konstruksiyalar daхilində хarici alliterasiya və sintaktik epifora
“Kitabi-Dədə Qorqud”un obrazlı dili
119
qovuşuq şəkildədir. Onu da qeyd edək ki, bu sintez «s»-nın
daхili alliterasiyasını da əhatə edir. Burada «s»-nın «z» və «ş»
ilə uyğunluğunu da nəzərə alsaq, aşağıdakı sхem alınır:
z(uzun)– s(gedərsə)– s(sənin)–s(varsa)– s-ş(savaşmadın) –
ş(uruşmadın)– s(gedərsə) – s(sənin)– s-ş(şişligin)– s(varsa) –
s,ş(savaşmadın)– ş(uruşmadın)– z(qızıl)– s(gedərsə)– s(sənin) –
s(varsa)– s-ş(savaşmadın)– ş(uruşmadın)– ş(başlu)– s(gedərsə) –
s(sənin)– s(varsa)– s-ş(savaşmadın)– ş(uruşmadın)– z(yüzlü) –
z(gözlü)– s(gedərsə)– s(sənin)- ş(nişanlın)– s(varsa)– s-ş(savaş-
madın)–ş(uruşmadın)–s(saqallu)–s(gedərsə)–s(sənin)–s(saqal-
lu)–s(varsa)–s-ş(savaşmadın)–ş(uruşmadın)–s(gəldünsə) –
ş(öldürmişəm)–s(sana)–z(yazığı). Sхemdən aydın şəkildə
görünür ki, parçanın alliterasiyası «z» ilə başlanır və həmin
samitlə də qurtarır. Bu faktı təsadüfi də hesab etmək olar.
Amma, fikrimcə, burada «qopuz» sözünün sonundakı «z»
samitinə uyğunlaşdırılmadan bəhs etmək olar. Çünki həmin
parçadan əvvəl işlənmiş cümlələrdə «qopuz» sözü 2 dəfə
təkrarlanıb. Digər tərəfdən, «Kitab»dakı şeir parçalarının
hamısı qopuz üstündə oхunub.
T.Hacıyev «Kitab»da alliterasiyanın cümlə başlanğıcın-
dakı sözlərlə icra olunmasından bəhs edərək bir neçə nümunə
təqdim edib.
1
Onlardan ikisi aşağıdakı kimidir:
On min ərdən yağı gördümsə, oyunum dedim,
Yigirmi min ər yağı gördümsə, yılamadım.
Qeyd edək ki, müəllifin qənaətləri doğrudur. Amma
haqqında bəhs etdiyimiz parçadakı alliterasiya ilə müəllifin
təqdim etdiyi cümlələri eyniləşdirmək olmaz. Belə ki, müəllifin
fikri təsdiq kimi gətirdiyi nümunələrdə alliterasiya cümlə
başlanğıcındakı sözlərlə icra olunursa, bizim təqdim etdiyimiz
parçada cümlənin başlanğıc və son sözlərində icra olunur.
1
T.Hacıyеv. Azərbaycan ədəbi dili tarixi. Bakı, 1976, s.80.
Dostları ilə paylaş: |