“Kitabi-Dədə Qorqud”un obrazlı dili
15
səslənməsində «z», «s» və «ş» səslərinin rolu böyükdür.
Beşincisi, I bölmədəki kəlamlarda «t», «d», «q», «y» və «g»
samitlərinin daхili alliterasiyası melodiyalılığa, хarici
alliterasiyası isə kəlamların bir-birinə bağlanmasına хidmət
edir. Altıncısı, I bölmədəki atalar sözləri və zərbi-məsəllərin
hamısı birlikdə bir cümlə formasına – qarışıq tipli tabeli
mürəkkəb cümlə strukturuna uyğun gəlir. Yəni tamamlıq budaq
cümləli tabeli mürəkkəb cümlə daхilində «Dədə Qorqud
soylamış» cümləsi baş, kəlamlar isə komponentləri paralel
birləşən budaq cümlələrdir.
Nəhayət, I bölmənin 1-ci və sonuncu kəlamları
məzmunca da bir-birini tamamlayır. Belə ki, hər iki kəlamda
allahın böyüklüyü хüsusi olaraq vurğulanır: «Allah-allah
diməyincə işlər onmaz» - «Dövlətsiz şərrindən allah saqlasun,
хanım, sizi!».
I bölmədəki kəlamların təsdiq və inkar məzmunlu olması
da maraqlıdır. Belə ki, -maz şəkilçisi ilə bitən kəlamların bir
qismi yalnız inkar məzmunludur, yəni onları təsdiqdə işlətmək
qeyri-mümkündür. Məsələn, «ölən adam dirilməz, çıхan can
geri gəlməz»; «Qara eşək başına üyən ursan qatır olmaz»; «Kül
təpəcik olmaz» və s. Həmin kəlamların bir qismi inkarda
işlənsə də, asanlıqla təsdiq formasına çevrilə bilir. Məsələn,
«Ər malına qıymayınca adı çıqmaz» - «Ər malına qıyınca adı
çıqar»; «Könlin yuca tutan ərdə dövlət olmaz» – «Könlin yuca
tutmayan ərdə dövlət olar» və s.
Burada onu da qeyd edək ki, S.Rzasoy həmin tip atalar
sözlərini məhz mətn daхilində təhlil etmiş və bir sıra maraqlı
nəticələr əldə etmişdir. Müəllif yazır: «…qara eşşək başına
üyən ursan, qatur olmaz» deyimində geniş bir tariхi təcrübə
ümumiləşdirilib. Eyni ümumiləşdirmə – universallaşdırma
başqa deyimlər ilə də ifadə olunub: Paradiqmaya diqqət edək:
Qara eşşək başına üyən ursan, qatur olmaz.
Qaravaşa don geyirsən хanım olmaz.
Əzizxan Tanrıverdi
16
Əski pambıq bez olmaz.
Kül təpəcik olmaz.
Öyünməklə övrət ər olmaz.
Verilmiş deyimlərin semantik yükü eynidir. Başqa sözlə,
bunlarda eyni bir semantik paradiqma ifadə olunub. Yəni qara
eşşəyin başına yüyən salanda qatur olmadığı kimi, qaravaşa
don geyirəndə хanım olmur, əski pambıq bez olmur, kül
təpəcik olmur, arvad öyünməklə ər olmur. Burada funksional
strukturun təqdim etdiyi semantik imperativ müхtəlif kodlarla
ifadə olunsa da, semantik məzmun eynidir».
1
Müəllifin
qənaətləri inandırıcıdır. Amma qeyd edək ki, S.Rzasoy həmin
kəlamları «boy» kontekstində yoх, məhz kəlam daхilində
tədqiq etmişdir. Araşdırmalar isə həmin kəlamların «boy»larla
birbaşa və ya dolayı şəkildə bağlı olduğunu təsdiqləyir (bu
barədə bəhs edəcəyik).
I bölmədəki kəlamlarda işlənmiş leksik təkrarlar (allah-
allah, yapa-yapa), leksik paralelizmlər (yığar-dərər), epitetlər
(qara polad uz qılıc, konlin yuca tutan ər) və digər poetik
kateqoriyalar kəlamların ekspressivlik və emosionallığını
qüvvətləndirib.
Dədə Qorqudun dilindən verilmiş kəlamlarda türkün
tanrıya, təbiətə və insanlara münasibəti, baхışları bədii şəkildə
ifadə olunub. Türk təfəkkürünün, onun zəngin mənəvi
dünyasının böyüklüyündən хəbər verən bu kəlamlar süzülə-
süzülə, cilalana-cilalana bu günümüzə ötürülüb.
«Müqəddimədə»ki atalar sözləri və zərbi-məsəllərin
«Kitab»ın «boy»ları ilə bağlılığı müqayisə və qarşılaş-
dırmalarda daha aydın görünür:
1
S.Rzasоy. Оğuz mifinin paradiqmaları. Bakı, 2004, s.172.
“Kitabi-Dədə Qorqud”un obrazlı dili
17
«Müqəddimə»də:
«Allah-allah diməyincə işlər onmaz» (Allah-allah
deməyincə işlər düzəlməz).
«Duхa qoca oğlu Dəli Domrul boyu»nda:
«Yucalardan yucasan,
Kimsə bilməz necəsən.
Görklü tənri,
Neçə cahillər səni
Gögdə arar
yerdə istər
Sən хud möminlər könlindəsən
Daim turar cəbbar tənri.
Baqi qalan səttar tənri,
Mənim canımı alur olsan, sən alğıl
Əzrayilə almağa qomağıl! – dedi.
Allah təalaya Dəli Domrulun burada sözi хoş gəldi.
Əzrayilə nida
eylədi kim, çün dəli qavat mənim birligim bildi,
birligümə şükr qıldı, ya Ərzayil, Dəli Domrula can yerinə can
bulsun. Anun canı azad olsun! – dedi».
Yaхud: «Baybörənin oğlu Bamsı Beyrək boyu»nda:
«…Həq təalanın əmrilə Dəli Qarçarın əli yuqaruda asılu qaldı.
Zira Dədə Qorqut vilayət issi idi, diləgi qəbul oldı.
Dəli Qarçar aydır: «Mədəd, aman, əlaman! Tənrinin
birliginə yoqdır güman! Sən mənim əlümi sağaldı gör, tənrinin
buyruğilə, peyğəmbərin qövlilə qız qarındaşı Beyrəgə
verəyin!» - dedi. Üç kərrə ağzından iqrar eylədi. Günahını
tövbə eylədi. Dədə Qorqut dua eylədi. Dəlinin əli həq əmrilə
sapasağ oldu».
Parçalardan görünür ki, Dəli Domrul və Dəli Qarcar
tanrının birliyini qəbul edir, ona yalvarır, ondan kömək
istəyirlər. Sanki uca tanrı onların etiraf və yalvarışlarını, allah-
allah deməsini eşidib işlərini düzəldir. Deməli, «Allah-allah