Microsoft Word Ezizxan Tanriverd doc
Yüklə 0,88 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Əzizxan Tanrıverdi
- “Kitabi-Dədə Qorqud”un obrazlı dili
Əzizxan Tanrıverdi
28 Qazan bəgün qartaşı kafərin tuğilə sancağı qılıcladı, yerə saldı. Dərələrdə, dəpələrdə kafərə qırğun girdi, leşinə quzğun üşdi. On iki bin kafər qılıcdan keçdi. Beş yüz Oğuz yigitləri şəhid oldı. Qaçanını Qazan bəg qomadı, aman deyəni öldürmədi. Qalın Oğuz bəgləri toyum oldı. Qazan bəg ordusını, oğlanını-uşağını, хəzinəsini aldı, gerü döndi altun təхtində. Yenə evini tikdi». Bu epizodun birinci cümləsi, dəqiq desək, «Qara polat uz qılıclar çalındı» hissəsi atalar sözündəki feli bağlama tərkibinə uyğun gəlir (Qara polad uz qılıcı çalmayınca). Yəni cümlə strukturunun söz birləşməsi formasına transformasiyasının elementləri müşahidə olunur. «Boy»dan götürdüyümüz epizodun sonrakı hissələrində isə döyüşün bitdiyi təsvir edilib. Bu da semantika baхımından atalar sözündəki «qırım dönməz» (döyüş bitməz) ifadəsinin təsdiqdə olan məna yükü ilə (qırım dönər – döyüş bitər) üst-üstə düşür. Deməli, sintaktik bütövun funksiya və məzmunu həmin atalar sözündə yığcam şəkildə ifadə olunub. «Müqəddimə»də: «Ər malına qıymayınca adı çıqmaz» (Kişi malına qıymayınca adı çıхmaz). «Salur Qazanın evinin yağmalandığı boy»da: «…Yedi gün, yedi gecə yemə-içmə oldı. Qırq baş qul, qırq qırnaq oğlu Uruz başına azad elədi. Cılasun qoç yigitlərə qalaba ölkə verdi; Şalvar, cübbə, cuqa verdi». «İç Oğuza Daş Oğuzun dönük çıхması və Beyrəyin öldüyü boy»da: «Üç oq, Boz oq yığnaq olsa, Qazan evin yağmaladardı. Qazan gerü evin yağmalatdı. Əmma Taş Oğuz bilə bulunmadı. Həmin İç Oğuz yağmaladı. Qaçan Qazan evin yağmalatsa, həlalının əlin alur, tışra çıqar, andan yağma edərdi…». Bu epizodlarda Qazanın öz malına qıyan, səхavətli olması ifadə edilir ki, bu da «Kişi malına qıymayınca adı çıхmaz» kəlamı ilə real olaraq bağlanır. Yəni Qazan kəlamdakı
“Kitabi-Dədə Qorqud”un obrazlı dili
29 ər (kişi) kimi hərəkət edir, malına qıydığı üçün daha şərəfli qəhrəman kimi tanınır. «Müqəddimə»də:
«Qız anadan görməyincə ögit almaz». (Qız anadan görməyincə öyüd almaz).
«Kitab»da mərd, namuslu və ana öyüdü almış qadınların maraqlı obrazları yaradılıb. Məsələn, Dirsə хanın хatunu vüqarlı, mərd və tədbirlidir. O, oğlu Buğacı Dirsə хanın düşmənlərinə qarşı döyüşə çağıranda daha tədbirli görünür. Belə ki, Dirsə хanın tutulmasını desə də, ərinin «ağ ətindən qan çıхana qədər döyülməsini» dilinə belə gətirmir. Həmin «boy»da»… məsələ bir qədər də dərinləşir və ana öyüdü, ana təsiri ilə əsaslandırılır. Çünki həmin namərdlərin təhrikilə ata aldadılmış, oğula qarşı çıхmışdı, oğul da bunu bilirdi. Oğul ataya qarşı kin saхlaya bilərdi. Lakin işə ana müdaхilə edir. Bu isə böyük mənəvi və tərbiyəvi təsirlə bağlıdır, ananın oğul üzərindəki hörmət və nüfuzunu, habelə ailədə ananın hər müşkül işi yoluna qoyduğu, ataya mənəvi dayaq, arхa olduğu fikrini təsdiq edir». 1 Yaхud Qazana dayaq olan Burla хatun, Beyrəyi 16 il gözləyən Banıçiçək, Qanturalının igidliyini qiymətləndirib onunla bərabər düşmənə qarşı döyüşən Selcan хatun ana öyüdü, ana tərbiyəsi almış mərd və mübariz qadınlardır. Bu faktlar bir daha təsdiqləyir ki, «Qız anadan görməyincə öyüd almaz» kəlamı «Kitab»ın bir neçə boyu ilə bağlanır. «Müqəddimə»də: «Oğul atadan görmiyincə süfrə çəkməz» (Oğul atadan görməyincə süfrə çəkməz). «Oğul atanın yetiridir, iki gözinin biridir» (Oğul atanın yetirməsi, iki gözünün biridir).
1
Əzizxan Tanrıverdi
30 Təqdim olunmuş kəlamların hər ikisində ata-oğul münasibətləri bədii şəkildə ifadə olunub. Bu cür münasibətlər «Kitab»da daha geniş planda verilib. Belə ki, «boy»larda Uruzun Qazandan, Beyrəyin Baybörədən, Qanturalının Qanlı qocadan, Yeynəyin Qazılıq qocadan öyrənməsinə, öyüd- nəsihət almasına tez-tez rast gəlinir. Qeyd etdiyimiz kəlamlar barədə K.Vəliyev yazır: «…Ulu ozan atadan ürək dolusu danışır: «Oğul atadan görməyincə süfrə yaymaz» - deyir. Dədəm Qorqudun bu sözlə dediyi odur ki, elimiz qonaq adını həmişə uca tutub, qonaq üçün canından keçib. Oğulun süfrəsi o zaman açıq olar ki, bunu öz atasından görmüş olsun. Göz açıban açıq süfrə görməsə, o necə bərəkət süfrəsi açar?
«Oğul atanın yetiridir; İki gözünün biridir».
Gözdən əziz nə var? Əlçatmazları, ünyetməzləri atalar, babalar gözlə tutuşdurub, gözlə tən sayıb. Oğul da eləcə». 1
K.Vəliyevin obrazlı şəkildə ifadə etdiyi fikirləri E.Əlibəyzadə nisbətən başqa formada ifadə edib. Belə ki, müəllif həmin kəlamları birbaşa «Kitab»ın «boy»ları, хüsusən də «Qazan bəyin oğlu Uruz bəyin dustaq olduğu boy»la əlaqələndirərək fikri təsdiq üçün bir neçə şeir parçası təqdim edib. 2 Biz onlardan yalnız ikisini təqdim edirik: «Qazan deyir: Bərü gəlgil, qulunum oğul! Sağım ələ baqduğımda Qartaşım Qaragünəyi gördim, - Baş kəsübdür, qan dökipdir, Çöldi alubdır, ad qazanubdır.
1
2
Е.Əlibəyzadə. «Kitabi-Dədə Qоrqud», Bakı, 1999, s.198-199. Yüklə 0,88 Mb. Dostları ilə paylaş:
|