“Dantenin yubileyi”; xarakter, təsvir və təhkiyədə obyektivlik, insan taleyi
43
vuşun yanında “tər töksə” də, karamel fab-
rikində səhnədən tamamilə uzaq olan insan-
ların arasında böyük sənətkar kimi çıxış edir.
Bu cür hallar Kəbirlinskinin şəxsiyyətində
ziddiyyətli məqamları üzə çıxarır. Əlbəttə,
Kəbirlinskinin xarakteri bütün hallarda öz
təbii halını sərgiləyir. Bizi
bütöv xarakterə
malik olmayan insanın siması ilə tanış edir.
Ancaq fürsət düşəndə özünü tərifdən, özü-
nü göstərmə sevdasından da qalmır.
Anar qələminin məhsulu olan bütün əsərlə-
rin, eləcə də “Dantenin yubileyi” povestinin
məzmununda xarakterlərin sərgilədiyi dövr-
lərdə kəskin, paradoksal ab - hava var. Bu
keyfiyyət isə dünyaya sığmayan insanın hə-
yatdakı istəklərindən, sosial-ictimai, mənəvi-
əxlaqi davranışlarından doğan mürəkkəblik-
dir. Bu baxımdan Anarın nəsr dünyasının
sakinlərinin həyatını təhlil etmək, onların
haqqında bir söz demək həyatın özü qədər
çətindir. Çünki “Dantenin yubileyi” poves-
tində müəllif mövqeyi arxa
plandadır.
Biz-
lər əsəbi, özündən razı Siyavuşu, lovğa akt-
yor Cavadı, hər fürsətdə kimisə ələ salmağa
çalışan əxlaqsız Məcidi bütün hal və davra-
nışları ilə izləyir, hətta onlarla öz içimizdən
biri kimi ünsiyyətə giririk, onları tanımağa
çalışırıq. Bəzən Siyavuşun əsəbi ədasını, Ca-
vadın özünü şirin satmaq, yaxşı göstərmək
istəyini, Məcidin simasızlığını ən azından
təbii hal kimi qarşılamalı oluruq. Bu özəllik
Anarın estetik idealının nə qədər sosial-mə-
nəvi problemlərlə yükləndiyini göstərir. Ay-
dın Məmmədov bu baxımdan belə qənaətə
gəlir ki:
“Anarın əsərlərində obrazların həqiqi dəyəri
ilə mövcud olan yaşayış tərzləri, mövqeləri,
danışıqları, hərəkətləri arasında bəzən uy-
ğunsuzluq var və məhz buna görə də hər
obraz zərurət ilə təsadüfün, əslində olası ilə
hal-hazırda olanın, daxildəki ilə üzdəkinin
kəskin antaqonizmi arasında qalır. Yazıçının
dilinin əsas poetik amilləri də həmin antaqo-
nizmdən irəli gələn mətnaltı məna dərinliyi
və daxili səs qüdrəti ilə səciyyələnir. Anarın
obrazlarının iki səsi var – biri başqaları ilə
ünsiyyətdə meydana çıxır, obrazın kollektiv-
dəki yerini müəyyənləşdirir və bu mənada
nisbidir, yəni hər kəslə onun öz dəyəri çər-
çivəsində danışır, o biri səs isə obrazın daxi-
lindədir, onun öz məninə aiddir və buna gö-
rə də mütləqdir-həmin obrazı ölən gününə-
dək izləyən səsdir. Daxili məzmun genişliyi,
mətnaltı mənanın əksər hallarda sözün üz-
dəki mənasından geniş olması və nəhayət,
daxili səsin addımbaşı obrazın təfəkkürün-
də, davranışında, ruhunda əks-səda verməsi
Anar dilinin aparıcı xəttidir. Bəzən bir söz,
bir cümlə və bir epizod insan həyatının bu
antaqonizmini tam ehtiva etmək dərəcəsinə
yüksəlir və bununla da, Anar yaradıcılığının
ən qüvvətli cəhətlərindən olan poetik simvo-
lizm əldə edir”. [7, səh,69]
Kəbirlinski xarakteri Cavad obrazı ilə müna-
sibətdə daha da açılır. Cavad istedad baxı-
mından Kəbirlinskinin əksi olduğu kimi,
mənəvi-əxlaqi yöndən bu iki şəxs bir-birinə
ziddir. Cavad gənc və istedadlı olduğu qə-
dər məğrur, ətrafındakıların diqqətini özünə
çəkməyə çalışan biri kimi də diqqət cəlb edir.
Sənətdə bir-birinə zidd olan bu iki şəxs, əsə-
rin süjetinin açılmasında çox böyük rol oy-
nayır. Yazıçı Cavad kimi xarakterləri canlan-
dırmaqla Kəbirlinskinin həqiqi simasını da-
ha dolğun ifadə edir. Sənətkar, həyat həqi-
qətlərinə istinadən Kəbirlinski obrazına qarşı
kəskin ittiham, kəskin tənqid mövqeyindən
çıxış edir. Təsvir epoxasının dərinliyi, xarak-
terlərin məzmunlu, həyati çıxışı povestin
estetik mündəricəsini təyin edir. Cavad ob-
razı haqqında müəllif məlumatı onu bizə
müəyyən qədər tanış edir:
“Məstan pişik rolunun daimi ifaçısı gənc akt-
yor Cavad Cabbarov səhnənin təzə parlayan
ulduzlarından idi. Səhnədə Hamleti, Elxanı,
Otellonu oynasa da, radiodakı bu kiçik ro-
lundan - onu balacalara sevdirən Məstan
pişik rolundan imtina etmirdi. Səliqəylə bir
həftə yazılışa gəlir, radio işçilərinin onu məs-
tan pişik adlandırmasından qətiyyən inci-
mir, əksinə, xoşlanırdı”. [1, səh,165]
Ülvi Babayev
44
Müəllifin Cavad haqqında verdiyi məlumat-
dan bəlli olur ki, o özündən razı, daima gün-
dəmdə olmağa çalışan gənc aktyorların ümu-
miləşmiş obrazıdır.
Doğrudur, Cavadın özünəxas fərdi cizgiləri
var. Ancaq o həm də öz qəbilindən olan in-
sanların olduqca dolğun, təravətli prototipi
kimi çıxış edir. Cavad zahirən elə görünür
ki, Kəbirlinskiyə canı yanır. Əslində bu canı
yanmaq deyil. Bu “miskin”, “bacarıqsız”,
müəyyən mənada “rəzil” bir adama acımaq-
dı. Bu acımağın kökündə isə, həm də özünü
şirin satmaq, özünü hər kəsdən üstün göstər-
mək istəyi də var:
“- Gəl, bura, Kəbirlinski, - dedi, - bu saat sə-
ninçün bir şey düzəldərəm. Tülkü olmasın,
çaqqal olsun, nə eybi var, hə? Təki on bir ma-
nat gəlsin, ay zalım. Stavkan neçədir?
Kəbirlinski:
-
Yeddi manat, -dedi.
-
Yeddi? Zərər yoxdur. Yeddi maat da pul-
dur. Çaqqalnan necəsən?
-
Çaqqal?
-
Həmişə tülkü olmusan, bir gün də çaq-
qal olarsan, - deyə Cavad şaqqıldadı. –
Ay lotu, vur bura...” [1, səh,169]
Anar bu cür səhnələrdəki gülüşlə təkcə Kə-
birlinskilərin düşdüyü vəziyyəti canlandır-
mır. Belə məqamlarda tənqid, özünü ifşa
üsulları bədii təcəssümə çevrilir. “Ziyalı” Ca-
vadın əsl siması da, Cavadların Kəbirlinski-
lərin taleyinə “müdaxiləsi” də əks olunur.
Əsərdə bütün xarakterlərin bir-biri ilə üzvi
şəkildə bağlılığı var. Hər bir dialoq drama-
turgiyadan gələn dərin dramatizmi sərgilə-
yir. Çünki xarakterlərin bir-birinə olan mü-
nasibəti onların pis və yaxşı yönlərini üzə
çıxarır. Əsərdə hər hansı süni vəziyyət nə-
zərə çarpmır. Çünki hər bir obraz düşdüyü
vəziyyətə uyğun “hərəkət” edir. Kəbirlinski
ilə münasibətdə olan insanların istehzalı dav-
ranışı bizə bir insanın talesizliyinin nə qədər
böyük bir bəla olduğunu göstərir. Kəbirlins-
ki xarakter olaraq olduqca sadəlövhdür. Onun
bu sadəlövhlüyü ona doğru-dürüst qərar
verməyə imkan vermir. Hətta Cavadla söh-
bətində baxırsan ki, könlündən “molla” ol-
maq belə keçir:
“- Gərək elə molla olaydın, Kəbirlinski, mol-
lalar bilirsən necə qazanır. Hər ölənə bir
yasin oxusan narodnı artistdən yaxşı
dolanardın.
Feyzulla gülümsündü, hansı ötən xatirələr
isə yadına salıb başını yellədi:
-
Quran ayələri indiyəcən yadımdadır, -
dedi.
-
Doğurdan? Bəs nə əcəb mollalıq eləmir-
sən?
Feyzulla təəccüblə çiyinlərini çəkdi:
-
Nə danışırsan, ay Cavad, məndən molla
olar?
-
Niyə olmur?
-
Vay, əşi sən nə danışırsan? Mən hara,
mollalıq hara?
-
Axı niyə olmur? Atan-müfti, sir-sifətin-
dən möminlik yağır, özün də Quranı əz-
bər bilirsən. Daha mollaya bundan artıq
nə lazımdır?
-
Qəribə söz danışırsan e - bu qəribə fikir
Feyzullanı lap çaşdırmışdı...” [1, səh,175]
Bu cür məqamlar Feyzullanın nə qədər zəif
xarakterə malik olduğunu göstərir: İnsan ki-
mi böyük varlığın iradədən nə qədər məhrum
olduğunun faciəsini! Bu cür şəxsi keyfiyyət
lərinə görə Feyzulla Kəbirlinskini faciə qəh-
rəmanı adlandırmaq olar. Tale faciəsi, yeri
səhv düşmüş insanın faciəsi!
Feyzullanın acınacaqlı taleyi yazara o qədər
dərin kədərli təsirlə müraciət edir ki, sənət-
kar qəhrəmanın həyatındakı ən gülünc və
faciəvi məqamları təsvir edir. Səhnədə olan-
da üç kəlməni doğru-dürüst tələffüz edə bil-
məyən Feyzulla karamel fabrikində əsl sənət-
dən dəm vurur. Özü də rejissor Siyavuşun
sözlərini əsas müraciət forması
kimi istifadə
edir:
“Sənət yanmaq deməkdir, yanmaq yaratmaq!
Burada yaradıcılıq, istedad lazımdır. Bir də