Microsoft Word Firdovsi Shahname++. doc
Yüklə 1,51 Mb. Pdf görüntüsü
|
14 dastanların asas mövzusunu təşkil edir. «Şahnamə»ni ilkin Şərq intibahının ən böyük diqqətəlayiq ədəbi abidəsi adlandırmaq olar. Bu əsatiri, qəhramanlıq, tarixi əsərin əvvəlindən axırına qədər hər yerində insanpərvərlik ideyası qızıl xətt ilə davam edir, insanın əzəmətini, onun vüqarı, nəcib hissləri və ülviyyətini pozan və ləkələyən nə varsa, hamısına qarşı dahi şairin kin və qəzəblə dolu ittihamnaməsi oxunur. Firdovsiyə görə, insan mənəviyyatını pozan, onu yırtıcı heyvanlar səviyyəsinə qədər alçaldan amillərdən biri hakimiyyət ehtirasıdır. Tarix boyu baş verən an ağır cinayətlərin, qanlı müharibələrin kökünü şair məhz hökmdarlara xas olan bu Əhrimən sifətində görüb, bir çox dastanlarda dönə-dönə həmin məsələdən bəhs açır, dəhşətli səhnələr təsvir edir, hakimiyyət, taxtü tac, şöhrət və sərvət naminə dünyanı qan dəryasına döndərən caniləri lənətlə damğalayır. Hakimiyyət ehtirası atanın oğul, qardaşın qardaş qanına boyanmasına gətirib çıxarır. Zöhhakın hakimiyyətə tez çatmaq üçün şeytanın hiylə ilə atasını öldürməsi, Səlm ilə Turun torpaq və sərvətlərini artırmaq üçün ağıllı, nəclb doğma qardaşları İyrəcin başını namərdliklə kəsmələri, Şiruyənin ata qatili olması və sairə quldarlıq, feodal ictimai quruluşlarına xas olan faciələrdir ki, dahi şair ölməz əsərində bədii təfəkkürün qüdrəti ilə ibrətamiz səhnələr yaratmışdır. «Şahnamə»də çoxlu muharibə səhnələri təsvir olunur. Şairin fikrincə, bəşərpyyətin ən böyük faciəsi, xalqların dözülməz fəlakəti müharibədir. Hər bir müharibənin təsvirindən sonra qələbənin kimin tərəfində olduğuna fərq qoymadan, böyük insanpərvər şair sanki oxucusuna müraciətlə fəlsəfi mühakiməyə başlayır. Yüz minlərlə insan atlı, piyada yurdunu, ailəsini, peşəsini tərk edib, silaha sarılır, çarpışır, öldürür, ölür, səhralar insan qanından al boyanır, leş leş üstə qalanır. Nə üçün? Şair bu suala cavab axtarır va tapır: Qılınc oynadan şah evlər yıxar, 15 Mənəmlik edər, aləmi qırdırar. Şair bu çür «qılınc oynadan», ««mənəmlik edən» hökmdarların eyni zamanda zalım, qaniçən, ağıldankəm adamlar olduğunu göstərdiyi kimi,onların faciəli aqibətlərini də baçarıqla və ibrətləndirici boyalarla təsvir etmişdir. Zöhhak, Səlm, Tur, Keykavus, Bəhmən, Əfrasiyab,Dara, Kamus və başqa hökmdarların taleyi bu cəhətdən səciyyəvi və düşündürücüdür. «Şahnamə»də təsviri verilmiş müharibələri məqsəd və xarakterpnə görə iki qismə ayırmaq və onlara ədalətli və adalətsiz vuruşmalar adı vermək olar. Şair «qılınc oynadan», qırğın törədən hökmdar surətlərinə qarşı, təcavüzkarlığı məhkum edən, sulhü, dostluğu insanlar,xalqlar arasında münasibətlərin təməli kimi müdafiə edən fədakar qəhrəman surətləri də yaratmışdır. Bu kimi qəhrəmanlardan Turan hökmdarı Əfrasiyabın qardaşı Əğrirəsi xüsusi qeyd etmək olar. Əfrasiyab İrana hücum edərək böyük ərazini tutmuş, başda şah Nuzər olmaqla minlərlə iranlını əsir almışdır. Çox keçmir ki, yeni İran ordusunun Zalın başçılığı ilə cəbhəyə yaxınlaşması xəbəri Turan şahına çatır. O, dərhal Nuzəri öldürür və Sari şəhərində saxlanılan iranlı əsirləri qırmağı da qardaşına əmr edir. Əğrirəs şah əmrini yerinə yetirmir. O, əsirləri buraxır, başındakı atlılarla Reyə, qardaşının yanına gəlib ona təkidlə məsləhət görür ki, nahaq qan tökməkdən əl çəksin, ordusunu alıb öz ölkəsinə qayıtsın. Əlbəttə, Əğrirəsin hərəkəti və sözləri Əfrasiyabı qəzəbləndirir. O, qılıncı çəkərək öz doğma qardaşının belindən vurur və bir zərbə ilə onu iki bölür. Firdovsi canını sülh yolunda, minlərlə silahsız insanı mütləq ölümdən xilas etmək yolunda qurban nerən bu xeyirxah, nəcib insanpərvərin ölümünü şərəfli ölüm hesab edir, təsirli misraları ilə ona yas saxlayır. Başqa bir dastanın qəhrəmanı Söhrab döyüş meydanında görüb tanımadığı atası Rüstəmlə üz-üzə vuruşur, hətta qalib də 16 gəlir, Rüstəm al dillə onun güclü pəncəsindən qurtarır və onlar təkbətək döyüşün davamını sabaha saxlayırlar. Döyüşdə gücünü sınayıb qalib gələcəyinə şübhə etməyən Söhrab bütün bu vuruşmaları mənasız hesab edir. O,atasını axtarır, adam öldürməyi cinayət sayır. Dahi şair gənc pəhləvanın bu nəcib hisslərini yadda qalan bir epizodda təsvir etmişdir. Rüstəm vətənini yenilməz cəncavərin cəngindən xilas etmək naminə şəninə yaraşmayan hiylə işlətmək qərarı ila səhər tezdən güləş meydanına gəlib hərifi gözləyir. Söhrab at üstə, gülər üzlə çatıb,Rüstəmi düşmən kimi deyil, sanki gecə sübhə qədər bir məclisdə oturub qədəh tutduğu dost kimi salamlayıb deyir. Danış bir, necə yatmısan, durmusan? Niyə qəlbini kinlə doldurmusan? Əlindən o gürzü, qılıncı gəl at! Yerə vur o qovğanı, dostluq yarat! Gəl, atdan düşək, üz-uzə şənləşək, Doyunca şərabdan içək, əyləşək. Qılaq əhd, çarpışmayaq bir də biz, Ədavətlə çırpınmasın qəlbimiz. Əgər başqası gəlsə də meydana, Biz, işrətlə sadiq qalaq peymana. Söz yox ki, böyük sülh carçısı şair, gənc Söhrabın dili ilə fikrini söyləmiş, və arzusunu qələmə almışdır. Bu kimi epizodlar «Şahnama»də çoxdur. Müharibəni xalqların ən böyük fəlakəti hesab edən Firdovsi ölməz əsərinin bir çox sevimli qəhrəmanlarını sülhsevərlik bəzəyi ilə bəzəmişdir. Bu kimi nəcib sifətə malik olan qəhrəmanlardan söz açarkən Səyavuş surəti, haqqında qısaca danışmamaq olmaz. Səyavuş, mübaliğəsiz demək olar ki, Firdovsi dühası ilə tipikləşdirilmiş çoxcəhətli müsbət qəhrəman surətidir. O, şairin yelbeyin,şəhvətpərəst, «qılınc oynadan» şahlardan biri kimi 17 qələmə aldğı Keykavusun oğlu olsa da, tərbiyəsini Rüstəmdən almışdır. Səyavuş, demək olar ki, şairin idealıdır. Firdovsi bu qəhrəman surətini mənəvi paklıq, alicənablıq, insanpərvərlik, xüsusilik, sülhsevərliyin timsalı kimi yaratmışdır. O, məhz mənasız müharibələrin,qırğınların qarşısını almaq üçün varisi olduğu taxt- tacdan, ata yurdundan əl çəkməyə məcbur olur, qürbətə düşür, mənəvi əzablar çəkir, faciəli şəkildə öldürülür. Səyavuş sülh və xalqların dostluğu ideyası yolunda qurban gedir. Lakin feodal quldarlıq cəmiyyətində mövcud olan adətlər bu faciəni çətin və uzun sürən vuruşmaların başlanğıcına çevirir. Burada bir cəhəti da qeyd etməyi lazım bilirik ki, Firdovsi müharibə səhnələrini təsvir edərkən tam obyektiv mövqe tutmuşdur. O, bu cəhətdən əsərini böyük məhəbbətlə yaratmış olduğu baş qəhrəmanı Rüstəmə belə güzəştə getməmişdir. Bunu biz Rüstəmin Səyavuş qanını almaq üçün Turana harbi səfərinin təsvirində aydın görürük. Turan ordusunu tarumar edib Əfrasiyabı şahlıqdan əl çəkib qaçmağa vadar edan Rüstəm yerli əhalini qırıb çatmağı davam etdirir. İnsanpərvər şair bunu sevimli qəhrəmanına bağışlaya bilmir və onun hərəkətini qəzəblə mühakimə edir: Qılınc oynadı, sel kimi axdı qan, Yerin halına ağladı asiman. Butün ölkəni çaldılar, çapdılar, Nə vardı əlində elin qapdılar. Kəsildi günahsızların başları, Suvardı o torpağı göz yaşları. Qırıldı qoca, həm cavan birbəbir, Qadınlar, uşaqlar alındı əsir. Cinayət törətmişdi Əfrasiyab, Bütün ölkəni qoydu Rüstəm xarab. Yüklə 1,51 Mb. Dostları ilə paylaş:
|