Microsoft Word firidun met doc

Yüklə 0,88 Mb.

Pdf görüntüsü

səhifə	6/39
tarix	28.06.2018
ölçüsü	0,88 Mb.
	#52369

1 2 3 4 5 6 7 8 9 ... 39

Ôèðèäóí áÿé Êþ÷ÿðëè

edir. Bu surətlərin başqa millətlərdən olması isə, F.Köçərlinin

fikricə, müsəlman qadınlarının “örtülü vəziyyətdə saxlanması”

ilə, başqa sözlə, maarifçi realizmin prinsipləri ilə bağlıdır: həyatın

özündə Sona və Sofya Mixaylovna kimi müsəlman qadınlar

olmadığından belə bədii surətlər də təbii və inandırıcı görünməz.

F.Köçərli N.Nərimanovun “Bahadır və Sona” əsərindən “mü-

vəffəqiyyətsiz qələm təcrübəsi kimi” danışır: “ilk komediyala-

rında olduğu kimi, burada da bir ümumi nöqsan nəzərə çarpır:

ideya və istiqamətverici bir başlanğıcın yoxluğu...”.

Eyni

zamanda Bahadırın danışığını, xeyirxahlığın əhəmiyyəti haqqında

fikirlərinin doğruluğunu, mülahizələrindəki ardıcıllığı, dilin sadə

və düzgünlüyünü bədii məziyyət hesab edir: “Görünür ki, cənab

Nərimanov öz üzərində, öz istedad və biliyinin inkişafı üzərində

ciddi işləyir. Bu isə ədəbi yaradıcılıq sahəsində çalışan, yorulmaq

bilməyən əməkçi üçün şərəfdir”.

S.M.Qənizadənin zəngin və

hərtərəfli inkişaf etmiş bir istedada malik olduğunu, doğma

ədəbiyyatın faydasına yorulmadan və səmərəli çalışdığını qeyd

edir; müasir şairlərdən Mirzə Növrəs, Ləli, Mirzə Rəhim Fəna,

Nazir, Sabir və başqalarının “Şərqi-Rus” qəzetində çıxışlarını

tərifləyir, milli ədəbiyyatın daha da inkişaf edib çiçəklənməsi

üçün ərəb əlifbasının dəyişdirilməsini məsləhət bilir.

F.Köçərlinin yaradıcılığında Azərbaycan ədəbiyyatının müa-

sir durumu, onun tarixi keçmişi ilə vəhdətdə öyrənilib. İrəvan

gimnaziyasında çalışarkən o, Azərbaycan-türk ədəbiyyatına dair

müxtəlif nümunələri, əlyazma nüsxələrini mətbu əsərləri, şifahi

məlumatları toplayaraq tədqiq etməyə başlamış, aşağı-yuxarı 20-

25 illik gərgin zəhmətdən sonra 1908-ci ildə üçcildlik məşhur

“Azərbaycan ədəbiyyatı” kitabını ortaya gətirmişdir. Bu kitab

Azərbaycan ədəbiyyatı tarixini yaratmaq sahəsində çox mühüm,

olduqca əhəmiyyətli bir iş idi; F.Köçərli özünəqədərki “təzki-

rəçiliyin çərçivəsini dağıdıb ədəbiyyat tarixinin tədqiqinə yeni bir

Yenə orada, s.76.

Köçərli Firidun bəy. Əsərləri. Bakı: Elm və təhsil, 2013.- S.76.

Áèáëèîãðàôèéà

istiqamət vermişdi”.

Ancaq kitab hələ ədəbiyyat tarixi deyildi,

onun məzmununda və strukturunda Şərq təzkirəçilik ənənələrinin,

xüsusilə Lütfəli bəy Azərin “Atəşgədə” kitabının təsiri və

əlamətləri aydın görünürdü. Hətta F.Köçərli kitabı hazırlayarkən

“Atəşgədə”nin daxili quruluşunu örnək olaraq götürmüş, haqqın-

da bəhs etdiyi şairləri regionlar üzrə düzmüşdü. Kitabının “Bir

neçə söz” hissəsində ədib özü yazırdı: “Bu kitabı yazmaqda mər-

hum Hacı Lütfəli bəy ibn Xaqan “Azəri” təxəllüsün “Atəşgədə”

nam kitabında tutduğu qayda və rəvişi intixab etdik, yəni Azər-

baycanda olan hər bir bilad (bölgə, vilayət – Z.Ə.) və diyarın

şüəra və üdəbası haqqında ayrı-ayrı məlumat verməyi münasib

bildik”.

Lakin məlumatın dolğunluğu, təhlillərin elmiliyi, ədəbi

nümunələri tənqidi qiymətləndirmə baxımından F.Köçərlinin

əsəri tamamilə fərqlənirdi. Həmin fərqi ədib özü belə izah edirdi:

“Mərhum Hacı Lütfəli bəyin kitabı ilə bizim məcmuənin arasında

təfavüt çoxdur. Belə ki, mərhum Azəri “Atəşgədə”sində hər bir

şairin tərcümeyi-halına dair müxtəsər əhval yazıb, əsərlərindən

azacıq və bir-birinə münasibəti olmayan nümunələr göstərir. Am-

ma biz mümkün olduğu qədərdə məşhur şüəra və üdəbamızın

həm tərcümeyi-hallarına və həm asari-qələmiyyələrinə dair ətraflı

məlumat vermişik, məzkur əsərlərin haqqında öz rəy və təsəvvü-

ratımızı yazıb tövsif və ya tənqidə layiq olan məqam və nöqtələri

şərh və bəyan etmişik. Hər bir şairin məsləkini, üslubi-kəlamını

və öz əsrü zəmanəsinin təqazasınca nə növ əsərlər vücuda

gətirdiyini və onların camaatımıza hüsni-təsirini, xeyir və ya

zərərini bəqədri-qüvvə açıb göstərmişik”.

Doğrudan da M.P.Vaqif, M.V.Vidadi, S.Ə.Nəbati, Abdulla

bəy Asi, İsmayıl bəy Nakam, Məhəmməd Bağır Xalxali, xüsusilə

M.F.Axundzadə, Qasım bəy Zakir, Seyid Əzim Şirvani haqqında

Talıbzadə K. XX əsr Azərbaycan ədəbi tənqidi.- Bakı: Elm, 1966.- S.257.

Köçərli Firidun bəy. Azərbaycan ədəbiyyatı: 2 cilddə.- Bakı: Elm, 1978.-

C.I.- S.69.

Köçərli Firidun bəy. Azərbaycan ədəbiyyatı: 2 cilddə.- Bakı: Elm, 1978.-

C.I.- S.69.

Ôèðèäóí áÿé Êþ÷ÿðëè

oçerklər geniş və əhatəlidir. Bu oçerklərdə haqqında bəhs olunan

sənətkarların dövrü, həyatı, ictimai mənşəyi, təhsili, yaşayış tərzi,

məşğuliyyəti, müasirləri ilə münasibətləri haqqında ətraflı məlu-

mat verilir, yaradıcılıqlarının əsas istiqaməti müəyyənləşdirilir,

məşhur əsərləri “bəqədri-qüvvə” təhlil olunur, yaxud bu əsərlər

haqqında məlumat verilir, çoxlu nümunələr göstərilir. Xaqani,

Nizami, Aciz, Salik, Bakıxanovdan bəhs edən hissələr də dolğun-

dur. Həmin hissələr bir tərəfdən fakt zənginliyi və dəqiqliyi, digər

tərəfdən məlumatların elmiliyi, qiymətlərin obyektivliyi, sənət-

karların yaradıcılığını, onların ədəbi tərəqqidə rolunu Azərbaycan

ədəbiyyatının ümumi inkişafı kontekstində, bəzən hətta ümum-

şərq və ümumdünya bədii fikri kontekstində qiymətləndirməsi

baxımından diqqəti çəkir.

“Azərbaycan ədəbiyyatı” kitabındakı oçerklərin çoxunda

görünən bu cür əhatəli təhlil və qiymətləndirmələrin əksinə ola-

raq, bəzi şairlər haqqında verilən məlumat orta əsrlərin təzkirələri

səviyyəsindədir. Fətəli xan Müştəri, Əbülfət xan Tuti, Ağahüseyn

Arif, Sabit Şəqaqi, Ağabağır, Kərim ağa Fateh, İbrahim Nicati,

Ələkbər Qafil, Ağababa Zühuri haqqında deyilənlər məhdud;

Rafei, Fədai, Molla Qasım Şirvani, Zülali, Şəkər Şirvani, Nabi

Əfəndi Şirvani barədə məlumat bəsitdir. Tədqiqatçı onların do-

ğum və ölüm ili, məkanı haqqında çox qısa informasiya, əsərlə-

rindən bir nümunə verməklə kifayətlənir. Nəsimi, Asəf Şirvani,

Arif Şirvaninin hərəsi haqqında bir, Mirzə Hüseyn Salar barədə

üç cümlə vardır. Nəsimi və Arif Şirvaninin hər birinin əsərlə-

rindən 5 beyt, Mirzə Hüseyn Saların bir, Arif Şirvaninin iki qəzəli

verilmişdir ki, bu faktlar F.Köçərlinin Şərq təzkirəçilik ənənələ-

rindən və “Azərbaycan ədəbiyyatı” kitabının təzkirə xüsusiyyət-

lərindən hələ tam azad olmadığını göstərir.

Amma F.Köçərli 130-a qədər şair və yazıçı haqqında (onlar-

dan 111-nin adı oçerkin, yaxud məlumatın sərlövhəsinə çıxarıl-

mışdı) söhbət açmaqla Azərbaycan ədəbiyyatının varlğını, onun

tarixi qədimliyini və bədii-estetik qüdrətini dananlara tutarlı ca-

vab verir, səhv düşüncələri alt-üst edirdi. Ədib təkzibolunmaz

Áèáëèîãðàôèéà

faktlarla sübuta yetirirdi ki, dünyanın ən qədim, mədəni xalqla-

rından olan Azərbaycan türklərinin özü kimi, onların yaratdığı

söz sənəti də yaşı minillərlə ölçülən qocadan-qoca, son dərəcə

humanist-bəşəri məzmunlu, bədii forma baxımından heyrətamiz

dərəcədə rəngarəng bir sənətdir. F.Köçərli bu ədəbiyyatın bütün

tarixi dövrlərindən deyil, əsasən, XII və XVIII-XIX əsrlərdə

yaşayıb-yaradan sənətkarlardan bəhs edir, onların tərcümeyi-halı

və əsərləri barədə az və ya çox dərəcədə məlumat verirdi. Azər-

baycan ədəbiyyatının islamaqədərki və XIII-XVII əsrlər dövrü

tədqiqatdan kənarda qalmışdı. Məxəzlərin azlığı üzündən

İ.Həsənoğlu, Q.Bürhanəddin, Həqiqi, Xətai və Əmanidən bir kəl-

mə də söz açılmırdı. Bütün bunlara baxmayaraq F.Köçərli Azər-

baycan ədəbiyyatı tarixini düzgün elmi-metodoloji prinsiplər əsa-

sında yazmışdı. Kitabın “Başlanğıc” hissəsində o, söz sənətini –

ədəbiyyatı “hər bir millətin şən və əzəmətinə, tərəqqi və səadətinə

bais olan səbəblərdən birisi”, millətin “maddi və səadət yollarını

göstərən aineyi-həqiqətnüması” kimi qiymətləndirir, şair və yazı-

çıları “milləti haq və səvaba irşad edən, şöhrət və hörmətə yeti-

rən”, “millətin cisminə şəfa, ruhuna səfa, fikrinə cila, ağlına və tə-

mami mənəvi və ruhani qüvvələrinə balü pər verib uca məqama

qaldıran” maarif xadimləri hesab edir, Azərbaycan ədəbiyyatının

tarixi qədimliyini və estetik zənginliyini onu yaradan xalqın

bədii-fəlsəfi dühası, təbii istedadı, fitri qabiliyyəti, azadlıq ruhu

ilə əlaqələndirirdi. F.Köçərliyə görə “nə qədər bir qövm və tayfa

elmsiz və mərifətsiz olsa, bir o qədər onun ədəbiyyatı zəif və bi-

məzmun olacaqdır. Hətta çox tayfalar vardır ki... ədəbiyyat nə ol-

duğunu bilməzlər... Bunlar dünya üzündə çox müddət yaşamayıb

puç və zay olurlar. Tərəqqi və səadət fikrində olan və əbədi zin-

dəganlıq arzusuna düşən qövm və millət gərəkdir ən əvvəl öz ana

dilinin vüsət və qüvvət tapmağına səy və himmət göstərsin və

ədəbiyyati-milliyyəsini asari-nəfisə və təsnifati-məmduhə ilə

zənginləşdirsin”.

Köçərli Firidun bəy. Azərbaycan ədəbiyyatı. 2 cilddə, I cild, Bakı, Elm,

Yüklə 0,88 Mb.

Dostları ilə paylaş:

1 2 3 4 5 6 7 8 9 ... 39