Microsoft Word F?ls?f? az doc
Yüklə 440,48 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 12.Orta əsrl ər f əls əf əsi tarixi proses v ə onun m ənası haqqında
- 14.Sufizm v ə onun müs əlman Şərqind ə yeri.
yalnız can insanı fərdiyyət kimi xarakterizə edir. Öz təbiəti etibarilə can daha ali başlanğıc olan ruha, bədən isə cana tabe olmalıdır. Lakin canın ikili təbiəti üzündən çox vaxt onun bədənə yaxın olan aşağı səviyyəsi onun ali səviyyəsini üstəliyir və bununla da insanı öz nəfsinin və ehtiraslarının istəyinə əməl etməyə məcbur edir. Bu hal vərdişə çevrildikdə insan Allahın bərqərar etdiyi təbii nizamı tərsinə çevirərək günaha batır: o, ali məqama sahib olanı özündən aşağıda duranı tabe etdirir və bununla da şərin dünyaya ayaq açmasına səbəbkar olur. nsanın özünü sürüklədiyi bu rəzalətdən xilas olması üçün öz gücü yetərli deyil; bunun üçün onun Allahın mərhəmətinə ehtiyacı var. 12.Orta əsrlər fəlsəfəsi tarixi proses və onun mənası haqqında Orta əsrlərdə, ilk dəfə olaraq, tarixi şüurun formalaşması üçün əlverişli ilkin şə rtlər meydana çıxdı. Tarixi şüurun mövcudluğu üçün ilkin şərt keçmiş, indi və gələcək arasındakı keyfiyyət fərqinin dərk edilməsidir. Bütpərəst dünyagörüşü isə bu fərqin dərk edilib mənalandırılması üçün əlverişli deyildir. Bütpərəstlik insanın şüurunu əsas etibarilə təbiətlə bağlayır, təbiət isə zaman,vaxt keçdikcə baş verən keyfiyyət dəyişikliklərini hiss etmək üçün əlverişli mühit deyil. Təbiətdə baş verən təkamül dəyişmələri çox ləng gedir və onları müşahidə etmək üçün bir və ya bir neçə insan nəslinin ömrü kifayət deyildir. Xristianlıq Allah-oğulun insanda ( isus Xristosun simasında) təcəssüm etməsini o vaxta qədər baş vermiş bütün hadisələrdən mahiyyətcə fərqləndirir; bu hadisənin baş verməsilə zaman bir-birindən keyfiyyətcə fərqlənən iki hissəyə parçalanır: bu hadisədən keçmişdə baş verənlər və sonra, gələcəkdə baş verəcək hadisələr. Beləliklə Allahın insanda təcəssümü zaman oxunda fundamental bir hadisə kimi anlaşılar və özünün dərk edilməsi üçün insan nəslinin bütün keçmişinin yəhudi Bibliyasında olduğu şəkildə, yəni, tarixi baxımdan nəzərdən keçirilməsini tələb edir.
Digər tərəfdən, varlığa keçmişdən gələcəyə doğru istiqamətlənmiş tarixi proses kimi yanaşmanın formalaşmasına xristianlıqda dünyanın sonu haqqında esxatoloji təsəvvürlərin geniş yayılması da böyük təsir göstərmişdir. sa
peyğəmbərin ikinci dəfə zühür edərək, haqqın divanını quracağı məşhər ( qiyamət) gününü gərgin bir intizar içində gözləmək xristian dini şüurunun bütpərəst dünyagörüşü ilə müqayisədə başlıca səciyyəvi xüsusiyyətlərindən birini təşkil edir. Belə bir dini- psixoloji durum dünyada baş verən hadisələr axınını bəşəriyyətin ali məqsədinin - məşhər gününün -yetişməsinə doğru istiqamətlənmiş proses kimi qavramaq üçün əlverişli zəmin yaratdı. Xristianlıq sayəsində gələcək əvvəllər heç vaxt sahib olmadığı bir dəyər qazanır: bütün ümumdünya tarixi prosesinin yönəldiyi ali məqsəd – haqqın divanının qurulacağı gün – insanın bu dünyadakı həyatına antik mədəniyyətə tamamilə yad olan xüsusi məna verir.
Kəlam - ilk islam sxolastiası, ortodoksal dini-idealist fəlsəfi sistem nümunəsidir. Kəlamdan mütəkəllimlər, sufilər istifadə edirdilər. Kəlam təlimi dinin normativ ə saslarına söykənir, onun nəzəri əsaslarını 7-8 əsrlərdə cəbərilər və qədərilər arasındakı mübahisələr təşkil edirdi. Mötəzəliliyin nümayəndəsi Vasil ibn Əta, Əmr bn Übeyd (VIII əsr). Onlar öz müəllimi ilə mübahisə edərək qədərilərdən ayrılaraq yeni bir istiqamətlə getmişlər. Mötəzilik slam tarixndə ilk fəlsəfi baxımdan sistemləşdirilən istiqamətdir. Onlar ağlın dəlillərinə fikir verirdilər. Onlar teologiyanı fəlsəfə ilə birləşdirdilər və yeni bir fəlsəfə yaratdılar. Elmi prinsiplərə əsaslanan fəlsəfənin yaranmasında mühüm rol oynamışlar. Mütəlzilər özlərini ədalət, təkallahlılıq tərəfdarları adlandırırdılar. Prinsipləri: Ədalət. Bu prinsip əsasən ədalət, insanın iradə azadlığını nəzərdə tutur. nsan özünün xeyir və şə r əməllərinin yaradıcısıdır. Allah adildir. Təkallahlılıq prinsipi: Allah təkdir və saf, mənəvi varlıqdır. Qurana münasibətdə Mötəzəlilər deyirlər ki, Quran Allah tərəfindən yaradılıb. Sonradan yaradılmayıb. Vədə əməl etmək prinsipi. Allah öz vədini və hədələrini yerinə yetirir. Aralıq vəziyyət prinsipi. Dini nöqteyi-nəzərdən günah işlətmiş müsəlman kafir olmur. Müsəlman ilə kafir arasına aralıq vəziyyət durur. Ancaq belə adamlar da cəhənnəmə gedəcəklər. Duyğuların təqdir olunması: hər bir müsəlmanın
borcudur ki, smayıl haqqı-ədaləti yerinə yetirmək üçün hər cür zorakılığa əl atsın. Əşə
riliyin banisi Əl-Əşəri olub. Əşərilərin mütəzəlilərdən fərqini nümayəndələri öz ə sərində yazıblar. 1.Əl-əşəri Allahın atributlarının reallığını qəbul edir, yəni əbədiliyini qəbul edir. 2. Əşərilər Quranın yaranmadığını, əzəli mövcudluğunu qəbul edir. 3. Əl- Əşə
ri alın yazısına görə qədərilər ilə cəbərilər arasında aralıq mövqe tutur. O deyir ki, insanın bütün hərəkətini Allah yaratmışdır. nsanlar öz hərəkətini öz iradəsi və cəhdləri vasitəsilə əldə edirlər. Bu təlim «kəsb», mənimsəmə, adlandırılır. Prinsipial məsələlərdən biri dindar olduqdan sonra Allahı görə bilməsi idi. Əşərilər deyirlər ki, «mömin müsəlmanlar Allahı axirət dünyasında ruhən hiss edir. Əşərilik təliminin bir çox görkəmli nümayəndəsi olub: Əş-Bakillani, Əl-Şəhristani, Əl-Bağdadi, Əl-Cüneyli, bn Furaq, Fəxrəddin ər-Razi (XII-XIII).
Sufizm islam tarixində ən mürəkkəb dini-fəlsəfi cərəyandır. Sufizm VII-VIII ə srlərdə yaranmış, VIII əsrin sonu X əsrin əvvəllərində yayılmışdır. Onlar hədisləri toplamaqla məşğul olur, şifahi şəkildə Quranı yayırdılar. Суфизмин 12 əsas və 54 törəmə qolları mövcuddur; Sührəvərdiyyə, mövləviyyə, Şimali Afrikada Əş Şə dulliyə, Nəqşbəniyyə, Xəlvətiyyə, Heydəriyyə, Müridizm. Sufilərin ali məqsəli Allaha mistik şəkildə qovuşmaqdır. Sufilərdə nəzəriyyə ilə praktika vəhdət təşkil edir. Varlıq təlimində belə hesab edirlər ki, yeganə varlıq Allahdır. Allah intuitiv qovuşma vasitələrilə dərk edə bilər. Sufilərin qnoselogiyasında idrakın 3 forması: mühazirə, aşkar etmə, və daxili müşahidə hallarıdır. Mühazirə elm əhli üçündür, aşkar etmə ayin əhli üçündür, daxili müşahidə həqiqət əhli üçündür. Fəlsəfi fikir tarixində sufizm 2 yerə - Mötədil (Qəzali), frat (M.Həllac) ayrılır. Sufi təlimində allaha qovuşmaq üçün 3 pillə var: 1) şəriət; 2) təriqət; 3) həqiqət. frat sufilərdə təbiət, insan, allah birləşirdi. Allahı dərk etmək insanın özünü dərk etməsi deməkdir. Bunların təriqət yollarından, məqamlarından keçərək müəyyən vaxtda mürşidin icazəsilə vəcdə gəlir və ani olaraq ilahiyə qovuşur. Yüklə 440,48 Kb. Dostları ilə paylaş:
|