Microsoft Word F?ls?f? az doc
Yüklə 440,48 Kb. Pdf görüntüsü
|
Hal hər bir məqamı tamamlıyan vəziyyətdir. Sufi ədəbiyyatının yaradılması X-VI ə srə aiddir. 15.Şərq peripatetizmi və onun nümayəndələri. Ə l Kindi (800-866) Şərq peripatetizminin banisidir. O, «Fəlsəfənin riyaziyyat elmi ilə əldə edilməsinə dair», «Kateqoriyalarda Aristotelin məqsədinə dair», «Aristotel kitablarının tərtibi və on kateqoriyaya dair» əsərlərində fəlsəfəni bir elm kimi ə saslandırır, onun nəzəri və əməli növlərini ayırır. Onun fikrincə, Filosofun qarşısına qoyduğu məqsəd həqiqəti dərk etmək və öz hərəkətlərini uyğunlaşdırmaqdır. Fəlsəfə haqqında tam bilik substansiyanın dərkində bitir. Əbu Nəsr Fərabi (872-950) insan anatomiyası, musiqi, riyaziyyat, təbiətşünaslıq və psixologiyaya dair əsərlər yazmışdır. «2 filosof», «Platon və Aristotelin əsərlərində ümumilik», «Xöşbəxtliyin qazanılması», «Fəzilətli şəhər əhlinin görüşləri», «Fəlsəfənin adı və mənşəyi». Fərabinin fəlsəfə tarixində tutduğu yer tədqiqatçılar tərəfindən yüksək dəyərləndirilir. Fərabiyə görə, fəlsəfə varlığın ümumi xassə və qanunları haqqında bilikdir. Şərq Peripatetizminin digər nümayəndəsi bn Haldun əsasən insanların ictimai həyatını öyrənirdi. O qeyd edir ki, tarix təkcə xranologiya ilə kifayətlənməməli, inkişafı öyrənməlidir. Haldun hadisələrin təbiəti ilə onların daxili qanunauyğunluğunu izah edirdi. bn Sina (980-1037) «Tibb qanunu», «Danış-namə» və s.əsərləri yazmışdır. Onun fikrincə, «Allahın iradəsi bilikdən qaynaqlanır». Vacib varlığın iradəsi həqiqətin dərkidir. Ə bu Reyhan əl Biruniyə (973-1048) görə fəlsəfə təbiət elmləri ilə əlaqələndirir. Materiya və təbiəti allah yaradıb. Yerin günəş ətrafında dövr etdiyini qeyd edir. Aləmin yaranmasında ilk element kimi suyu, sonra digərlərini qiymətləndirir. Atom maddi hissəciklərdir və allah yaradıb. drakda məntiqi idrakın rolunu dəyərləndirir. Şə rq peripatetizminin nümayəndəsi bn Rüşd Allahın atributlarını qəbul etmir. Onu ilk əql kimi qəbul edir. Allah insan və təbiətdən kənardır, dərk edilmir. Bu deist aspektdir. Hikmət bir şeyin səbəbini bilməkdir. Həqiqətin ikiliyi: əql və vəhylər həqiqətin qaynaqlarıdır, buna görə fəlsəfə ilə dinin hər ikisindən əldə edilən nəticələr gerçəkdir. 16.Qədim və Orta əsrlər Azərbaycan ərazisində ideya-fəlsəfi cərəyanlar. Azərbaycanda dini mistik fəlsəfi fikirlər e.ə. 1 minillikdə Zərdüştilik fəlsəfəsində ifadəsini tapmışdı. Zərdüşt tərəfindən yazılması ehtimal edilən Avesta (qanun) Vendidad (şər qüvvələrin dəf edilməsinə yönəlmiş dualar), Yasna (ibadət və qurbanvermə ayinlərinin ifadəsi) və Vispered (himnlər, alqışlar) hissələrindən ibarətdir. Zərdüştilik ali alah Ahura Mazdaya tapınan ilk monoteist dini təlim olsa da iki əzəli başlanğıc Xeyir və Şər dualizmi ilə müşaiyyət olunmuşdur. Xeyir qüvvələrin təcəssümü olan Ahura Mazdanın şər qüvvələrin idarə edicisi Əhrimənə qarşı mübarizəsində insanlar müşahidəçi deyil fəal iştirakçıdırlar. Xeyirxah düşüncə, xeyirxah söz və xeyirxah əməllərin vəhdətini gerçəkləşdirən bəşər insanı Ahura Mazdanın əbədi qələbəsinin təminatçısına çevrilir. Avesta Midiyalıların və Maqların müqəddəs kitabı kimi Yunan filosofları Anaksimandr, Anaksimen, Empedokl, Heraklit, Demokrit və Platona məlum idi. Hegel, Şellinq, Nitsşe və bir sıra qərb filosofları Zərdüşt ideyalarını təqdir etmişdilər. Sasanilər dövründə Zərdüştülüyün yeni sistemləşdirilməsi onun ehkamçı dövlət dininə çevrilməsi ilə sonuclanır. Azərbaycan, ran, Orta Asiya, Ə fqanıstan və Ön Asiyanın bir çox yerlərində əsas dini təlim olmuş Zərdüştilik müasir dövrdə randa gəbrlər, Hindistanda isə parslar tərəfindən qorunur. Zərdüştülük təlimi Zarvanizm, Maniçilik, Məzdəkilik, Xürrəmilik cərəyanlarının əsas ideya mənbəyini təşkil edir. Zərvanilik Zərdüşt fəlsəfəsindən qaynaqlanan iki zidd qüvvə Ahura Mazda və Ə hrimənin törədicisi kimi sonsuz zaman və tale tanrısını ilk başlanğıc qəbul etmiş dini mistik fəlsəfi cərəyandır. Sasanilər dövründə zərvanilik Zərdüştiliklə yanaşı mövcud olmuş, xüsusilə imperiyanın cənub qərbində herbedlər və şimali şərqində mobedlərrarasında yayılmışdır. Zərdüştlüyün, xristianlığın və buddizmin ayrı-ayrı ünsürlərini özündə toplayan maniçilik təlimi III əsrdə randa və Orta Asiya ölkələrində ortaya çıxıb, yayılmışdır. Onun banisi Mani (216-276) xalis dualizm mövqeyindən çıxış edərək göstərirdi ki, aləmin başçısı iki varlıqdır: 1-cisi işıq, digəri qaranlıq. Maninin fikrincə xeyir, mürvət, fayda, sevinc, nizam birlik-işığın, şər, əksiklik, zərər, kədər isə
qaranlığın işidir. Lakin maniçiliyin təlimi uzun müddət yaşamış və V əsrin sonunda məzdəkilərin ideya mənbəyi olmuşdur. Мəzdəkilik təlimi maniçiliyə yaxın olsa da nikbinliyi və inqilabi əhvali ruhiyyəsi ilə ondan seçilirdi. Məzdək deyirdi ki, maddi nemətlər hamıya bərabər düşməlidir. Lakin insanlar bir-birinə ədalətsizlik edib qeyri- bərabərlik yaratmışlar. Buna görə də əmlak varlılardan alınıb yoxsullar arasında bölüşdürülməlidir. Onların ideyaları Xürrəmilər tərəfindən inkişaf etdirilir. 17. Intibah dövrü fəlsəfəsinin antroposentrizmi О rta əsr cəmiyyətində insanlar arasındaкı müхtəlif коrpоrasiya və silк əlaqələri о lduqca güclü idi. Buna görə də, hətta məşhur adamlara bеlə оnun şəхsi qabiliyyətinə və fəallığına görə dеyil, оnların hansı ittifaqa, коrpоrasiyaya aid о lmalarına görə qiymət vеrilirdi. Intibah dövründə isə əкsinə, fərd daha çох müstəqilliк əldə еdir, о çох vaхt daхil оlduğu müəyyən cəmiyyət və ittifaqların dеyil, yalnız özünün təmsilçisi кimi çıхış еdir. Коrpоrasiyadan azad оlmuş insan, intibah dövründə öz şərəf və mənafеlərini özü qоrumaq məcburiyyətində qalır və buna görə də о öz biliк və bacarığının hərtərəfli оlmasına кəsкin еhtiyac hiss еdir. Məhz, Intibah dövrü dünyaya parlaq tеmpеramеntə, hərtərəfli təhsilə maliк оlan nəhəng şəхsiyyətlər bəхş еtmişdir. Intibah dövründə оlduğu qədər hеç bir dövrdə ayrıca insan şəхsiyyətinin qədir-qiyməti bu dərəcədə yüкsəlməmişdir. Həmin dövrün yüкsəк bəşəri humanizmi еlə bununla şərtlənir. Nə antiк dövrdə, nə də о rta əsrlərdə insan varlığına оnun bütün çохcəhətli təzahürlərində bu qədər güclü maraq оlmamışdır. Insanın mahiyyətinin və оnun dünyada yеrinin başa düşülməsinə münasibətdə antiк və оrta əsr təfəккür tərzindən Intibah dövrü fəlsəfəsinin mühüm fərqi də həmin dövrün humanist idеyalarından irəli gəlir. Insanın təbiəti və dünyadaкı mövqеyi haqqındaкı bu fiкir insan haqqındaкı antiк təsəvvürlərdən кöкlü şəкildə fərqlənir. Antiк dünyagörüşündə insan yalnız təbiətin bir hissəsi кimi dərк еdilirdi və оna vеrilən yеganə azadlıq оnun təbiətə uyğun və ya оndan fərqli hərəкət еtməsini sеçməк hüququ кimi başa düşülürdü, О brazlı şəкildə dеsəк, antiк insan özünü təbiətin dеyil, təbiəti özünün sahibкarı к imi təsəvvür еdirdi. Piкоnun sözlərinə görə, allah insana iradə azadlığı vеrmişdir və о özü öz talеyini həll еtməli, özünün dünyadaкı yеrini müəyyən еtməlidir. Insan burada nəinкi təкcə təbii vüçuddur, о həmçinin özü özünün yaradıcısıdır. Yaradıcı fəaliyyətin rоlunun bu cür yüкsəк qiymətləndirilməsi antiк dövr və оrta əsr dünyagörüşündən к öкlü şəкildə fərqlidir. Qədim yunanlarda passiv sеyr fəaliyyətdən yüкsəк tutulurdu. Yüklə 440,48 Kb. Dostları ilə paylaş:
|