10
müqavilələri girovnamələrə daxil edir və onları təminat kimi göstərməklə etibarlı
qiymətli kağızlar hesab edilən ipoteka istiqrazlarını buraxır. Etibarlı olduqlarından
bank onlara görə aşağı faiz ödəyir. Bu, bank üçün sərfəlidir, çünki, bank onların
satışından ucuz maliyyə resursları əldə edir.
Üçüncüsü, qiymətli kağızlar maliyyə vəsaitlərinin yerləşdirilməsində
investorların rahatlığını təmin edir: investor illik 12%-lə vəsaitləri 1 il müddətinə bank
depozitində yerləşdirir. Əgər investor 6 aydan sonra vəsaitlərini geri almaq istəyirsə,
onda bankla olan əməliyyat qoyuluşu haqqında müqaviləni pozmaq məcburiyyətində
qalır. Bank yığılmış faizləri ya ödəmir, ya da tələbolunanadək qoyuluşlar səviyyəsinə
salır. Beləliklə investor öz pullarını maliyyə itkiləri ilə (inflyasiya faizi dərəcəsində)
geri alır. Əgər investor vəsaitlərini istiqrazların alınmasına qoymuşdursa, onda ona
istiqrazın bağlanma müddətini göstərmədən vəsaitlərini geri almaq asanlaşır. Bunun
üçün o, istiqrazları ikinci bazarda sata bilər. Bu zaman alıcı satıcıya yalnız istiqrazın
dəyərini yox, eyni zamanda sahiblik dövründə yığılmış faizləri də ödəyir.
Qiymətli kağızların iqtisadiyyatın mühüm tərkib hissəsinin olmasının əsas
səbəblərindən biri də onların əmlak hüququnu təsdiq edən sənəd olmasıdır. Onları
digər maliyyə vasitələrindən fərqləndirən əsas xüsusiyyətlər aşağıdakılardır:
- qiymətli kağız kapital üzərində mülkiyyət hüququnu təsdiq edir (səhm);
- qiymətli kağızlar investorlarla emitentlər arasında borc münasibətlərini əks
etdirir (veksel, istiqraz, depozit sertifikatı);
- qiymətli kağızlar sahibinə emitentlərdən müəyyən gəlir almaq hüququ verir;
- adi səhmlər səhmdarlara Səhmdar Cəmiyyətlərinin (SC) idarə edilməsində
iştirak etmək hüququ verir. Eyni zamanda onun sahibinin səsvermə hüququ var və SC
ləğv edilərsə mülkiyyətin müəyyən hissəsini almaq hüququ var;
- qiymətli kağızlar sərbəst alınıb-satıla və hətta girov qoyula bilər.
Qiymətli kağızlar, həmçinin sərbəst pul vəsaitlərinin mərkəzləşməsi alətlərindən
biridir. Qiymətli kağızların buraxılış formasına uyğun olaraq onlar emissiya və qeyri-
emissiya qiymətli kağızlarına bölünür. Emissiya qiymətli kağızları buraxılışla
yerləşdirilən və qiymətli kağızların əldə edilməsi vaxtından asılı olmayaraq bir
buraxılış daxilində hüquqların həyata keçirilməsinin həcmi və müddəti eyni olan
qiymətli kağızlardır. Bunlara əsas qiymətli kağızlar olan səhm və istiqrazlar aid edilir.
11
Qeyri-emissiya qiymətli kağızları buraxılışla yerləşdirilməyən və qiymətli kağızlar
üzrə hüquqların keçməsi həcmi və müddəti müxtəlif olan qiymətli kağızlardır. Bunlara
veksel, çek, depozit sertifikatları, opsion və s. bütövlükdə köməkçi və törəmə qiymətli
kağızlar aiddir.
Bir qayda olaraq emissiya qiymətli kağızları çox sayda və iri seriyalarla
buraxılsada, qeyri-emissiya qiymətli kağızları kiçik dəstlərlə müxtəlif vaxtlarda
buraxılır. Dünya təcrübəsindən məlum olduğu kimi qiymətli kağız növlərinin çoxluğu
təsnifat meyarlarının, göstəricilərinin də çoxsaylı olmasını müəyyən edir ki, bu da
qiymətli kağızları buraxılma məqsədi və xarakterinə görə müxtəlif qaydada
təsnifləşdirilməsinə səbəb olur. Yəni, qiymətli kağızlar haqında müxtəlif mənbələrdə
müxtəlif meyarlar əsasında mövcud olan növlərlə müqayisə də daha da çox növlərə və
yarımnövlərə ayırmaq olar. Məsələn, Azərbaycan Respublikasının Mülki Məcəlləsinin
54-cü fəslinə uyğun olaraq Azərbaycan Respublikasında iqtisadi dövriyyədə olan
qiymətli kağızlar əsasən üç qrupa bölünür:
• əsas qiymətli kağızlar (səhm və istiqrazlar);
• köməkçi qiymətli kağızılar (çek, veksel, girov kağızları və s.);
• törəmə qiymətli kağızları (opsion, fyuçers, svop, varrant və s.).
Rusiya praktikasında isə qiymətli kağızları iki böyük sinfə bölünür:
- Birinci dərəcəli - əsas qiymətli kağızlar
-
kinci dərəcəli – törəmə qiymətli kağızlar
Rusiyada əsas qiymətli kağızların əsasını hansısa bir aktivə, əmtəəyə, pula,
kapitala, əmlaka və digər növ rüsumlara əsaslanan mülkiyyət hüququnun olması təşkil
edir. Burada, əsas qiymətli kağızların özləri də iki qrupa, ilkin və ikinci dərəcəli
qiymətli kağızlara bölünür. lkin qiymətli kağızlara səhmlər, istiqrazlar, veksellər aid
edilir. kinci dərəcəli qiymətli kağızlara isə ilkin qiymətli kağızların əsasında buraxılan
kağızlar aid edilir. Bunlara qiymətli kağızların varrantı, depozit qəbzləri və s. aid
edilir.
Törəmə qiymətli kağızlar isə hər hansı qiymətli əşyanın, əmtəənin (taxıl, neft,
qızıl və s.) qiymətli kağız növüdür. Bu kağızlara Fyüçers kontraktları (əmtəə, valyuta,
faiz, indeks və s.) və opsionlar aid edilir.
12
Aşağıdakı cədvəldə qiymətli kağızların bəzi xüsusiyyətlərinə görə daha geniş
təsnifatı verilmişdir:
Üzən faiz dərəcəli
Qəti müəyyən olunmuş faiz dərəcəli
Faiz dərəcələrinin növünə görə
Aşagı riskli qiymətli kağızlar
Yüksək riskli qiymətli kağızlar
Risk səviyyəsi
lkin bazarın qiymətli kağızlar
kinci bazarın qiymətli kağızları
Yerləşdirmə ardıcıllığına görə
Dövlət qiymətli kağızları
Qeyri-dövlət qiymətli kağızları
(korporativ, özəl)
Mülkiyyət Forması
Nağd (sənədli) qiymətli kağızlar
Nağdsız (sənədsiz) qiymətli kağızlar
Mövcudiyyət forması
Emissiya qiymətli kağızları
Qeyri-emissiya qiymətli kağızlar
Buraxılış forması
Milli qiymətli kağızlar
Xarici qiymətli kağızlar
Milli mənsubiyyəti