18
Məhəmməd Erşadın fikrincə, bütün siyasi partiyaların öz
səylərini müasir dövrün ən ağırlı problemi olan münaqişə
ocaqlarının söndürülməsinə yönəltmələri çox vacibdir.
1
Dünya xalqları ümumbəşəri mədəniyyət konsepsiyasını
təşkil edirlər və ümumbəşəri dəyərləri əks etdirən ideallardan
faydalanmağa çalışırlar. Ümumbəşəri mədəniyyət dünyanın
bütövləşməsi, xalqların birləşməsi məsələsini ortaya qoyur. Belə
hesab olunur ki, III minilliyin başlanğıcında planetar
mədəniyyət konsepsiyasının formulası mövcuddur: milli
mədəniyyətlərin
mövcudluğu
ümumbəşəri
mədəniyyətin
formalaşmasına nə tarixən, nə bu gün, nə də gələcəkdə əngəldir.
Əksinə, ümumbəşəri mədəniyyət milli mədəniyyətlərdən
təməllənir; qloballaşmanı milli mədəniyyətlərin itirilməsi kimi
yozmaq və onu həmin istiqamətə yönəltmək yolverilməzdir;
qloballaşma
labüddür.
Ancaq
onun
reallaşması
milli
mədəniyyətlərin saxlanılması və inkişaf etdirilməsi şərtilə
mümkündür. Milli mədəniyyətlərsiz ümumbəşəri mədəniyyət
təsəvvür edilmədiyi kimi, bu əsaslarda təşəkkül tapmayan
ümumbəşəri mədəniyyətsiz də qloballaşma ağlasığmazdır,
mənəvi dayaqlardan məhrum sırf maddi-iqtisadi mövcudluqdur
.
2
Məkanlar üzrə mübarizələrin çoxluğu və genişiyi yalnız
dünya adlanan vahid çərçivə içərisində forma və məzmun
dəyişikliyidir. Belə bir fikir də bildirilir ki, dünya vahiddir. Və
idrakdan özünə monist baxış tələb edir. Dünya rəngarəngdir.
Və idrakdan özünə hərtərəfli baxışı gözləyir.
3
Bütün xalqların mübarizələri onların özlərini müəyyən
məkanlarda güclü etməklə, həm də birləşdirir. Dünya vahid bir
1
Bakıda Asiya Siyasi Partiyaları Beynəlxalq Konfransının 7-ci Baş
Assambleyası öz işinə başlayıb.Bakı şəhəri 16 noyabr 2012-ci il.
http://www.aztv.az/readnews.php?lang=az&id=7741
2
Rahid Ulusel. Mədəniyyətlərin ipək yolu. Bakı. “Təhsil” 2003, 188 səh.,
səh. 148, 149.
3
Rahid Ulusel (Xəlilov Rahid Süleyman oğlu), U42. Mədəniyyət və
Texnosivilizasiya. Bakı, “Azərbaycan Milli Ensiklopediyası” NPB, 2003,
188 s., səh. 144.
19
ailədir, xalqlar onun üzvləridir. Ailə üzvləri arasında müəyyən
anlarda fikir ayrılıqları, küsmə halları olmasına baxmayaraq,
yenə də ailə bütövdur. Böyük dövlətlər bir-biriləri ilə mədəni,
iqtisadi, sivil əsaslarla mübarizə edirlər, lakin vahid dünyanı
ayırmaq baxımından bölmək imkanlarına malik deyillər. Yer
kürəsinin insanları üçün yer üzərində qəti surətdə mədəni,
iqtisadi, siyasi sərhədlər çəkmək yalnız müvəqqəti xarakter
kəsb edə bilər; çünki elə böyük xalqların nümayəndələrinin
özləri də bütün dünyanı sərhədlərsiz fəth etməkdə maraqlı
olurlar. Böyük dövlətlərin hakim dairələrinin nümayəndələri öz
siyasi qurumlarının struktur böyüklüyündən irəli gələrək böyük
iddialara düşürlər və fikirləşirlər ki, dünyanı bölərək özlərinki
edə bilərlər. Lakin səhvə yol verirlər. Bu məsələdə yalnız iradə
ağıl üzərində zahiri üstünlüyə malik ola bilir. Böyük dövlətlər
yalnız dünyada öz çəkilərini artıra bilərlər. Lakin başqaları-
kiçikləri, olmadan onların çəkiləri də heçdir. Çünki dünya irili-
xirdalı bir bütövdür, onun sakinləri də, ayrı-ayrı məkanları da
bütövün tərkibidir. Tərkib komponentlərinin özləri, o cümlədən
kiçik komponentlər yoxdursa, deməli, böyük tərkib də ya
yoxdur, ya da müqayisə edilmək üçün obyekt və subyekt deyil.
Dünya böyüklər və kiçiklərdən ibarət olan bir birlikdir, ona
görə də zəngin sosial-etnik-mədəni-siyasi bir sistemdir.
Sistemdə kiçiklər və böyüklər yoxdursa, deməli, sistemin özü
də yoxdur. Sistemdə kiçik olmazsa, böyük komponentlər
arasında əlaqə ola bilməz. Eləcə də böyüklər olmasa, kiçik
komponentlər fəaliyyət göstərə bilməzlər. Fəaliyyətin və
sistemin bazasında fərq amili dayanır. Fərq amili də
rəngarəngliyi meydana gətirir. Bu qarşılıqlı mövcudluqdan
yaranan vəhdət yoxdursa, inkişaf da yoxdur, nemətlər də ola
bilməz, insanlar faydalana bilməzlər. Vəhdət yoxdursa,
insanlar da ola bilməz. Çünki insanlar ayrı-ayrı məxluqlar
olmasına baxmayaraq, sosial birliyə, ictimai bütövlüyə
meyillidirlər. Birliyin yaratdığı enerjidən faydalanırlar.
Birliksiz dünya “xəstədir”. Bu baxımdan da dünyanı ayrı-ayrı
20
maraq dairələrinə parçalamaq əbəs yerə həyata keçirilən iddialı
bir
siyasətdir.
Dünya
parçalanmamalı,
sadəcə
olaraq
rəngarənglik əsasında bəsitlərdən mürəkkəblər yaranmalıdır.
Mövcud dünya, indiki insan təfəkkürü yalnız barışığı, dinc
yanaşmanı istəyir və belə şəraitlərin yaranmasını tələb edir.
Qlobal və regional müharibələr həm də elə böyük xalqların
özlərinin məhvi üçündür. Kiçik xalqları qəbul etməyən böyük
xalqlar dünyada böyük (burada həm də müdrik) ola bilməzlər.
Böyük xalqlar dünyanın böyük məsuliyyət tərəfləridirlər. Onlar
öz yanlarında yalnız kiçik xalqları görə bilərlər. Bunlarsız
onların böyüklüyü də yoxdur, çünki müqayisə predmeti və
obyekti yoxdur. Böyük dövlətlər çalışmalıdırlar ki, kiçik
dövlətlərə və xalqlara istismar obyekti kimi baxmasınlar.
Böyük
dövlətlər
elə
etməlidirlər
ki,
öz
iqtisadi
potensiallarından istifadə etməklə zəif və kiçik dövlətlərin
iqtisadiyyatlarını dirçəltsinlər. Böyük dövlət dedikdə, bu
dövlətə dünya siyasəti sistemində yalnız “zorakılıq gücü” kimi
yanaşmaq tərzi artıq tarixdə qalmalıdır. Böyük dövlət ona görə
güc mərkəzi hesab olunmalıdır ki, bu dövlət digər kiçik
dövlətlərə yardım etmək, onlara sosial-siyasi baxımdan kömək
etmək iqtidarında olsun. Böyük güc mərkəzləri Avrasiyanın,
eləcə də dünyanın sivil və humanitar mərkəzləri kimi mühüm
rol oynamalıdırlar. Böyük dövlətlər arasında rəqabət isə əsas
etibarilə zəif dövlətlərin inkişafına doğru yönəldilən resurslar
üzərində həyata keçirilməlidir. Böyük dövlətlərin humanizmə,
ümumi dəyərlərə xidmət edən təsir siyasətləri genişlənməlidir.
Onlar öz aralarındakı rəqabətdə “hansı tərəfin daha çox
inteqrasiya etdiyi ərazilər vardır” kimi fikir istiqamətlərini əsas
götürməlidirlər. Böyük dövlətlər yalnız sülh və əməkdaşlıq
şəraitində inteqrasiya proseslərini gücləndirməkdə maraqlı
olmalıdırlar. Onu da qəbul etmək lazımdır ki, böyük dövlət
varsa, mütləq qaydada onun öz sərhədlərindən kənarda
məkanlar üzrə təsir dairələri də olacaqdır. Böyük dövlətlərin
daxili və xarici siyasətləri onunla səciyyələnir ki, bu dövlətlər
Dostları ilə paylaş: |