Microsoft Word Geoqrafiya-3-2011. doc

Yüklə 66,23 Kb.

Pdf görüntüsü

tarix	21.10.2017
ölçüsü	66,23 Kb.
	#6332

124

BAKI UNİVERSİTETİNİN XƏBƏRLƏRİ

№3

Təbiət elmləri seriyası 2011

UOT 51.5

QURAQLIĞIN METEOROLOJİ ƏSASLARI

Ə.S.MƏMMƏDOV

Bakı Dövlət Universiteti

asger_mammadov@mail.ru

Hər ildə Yer kürəsinin müxtəlif regionlarında quraqlıq nəticəsində Dünya ölkələrinin

təsərrüfatına dəyən zərər milyard dollarla ölçülür. Yalnız Rusiya ərazisində son on ildə

quraqlıq Rostov, Orenburq və Ulyanov vilayətlərinin təsərrüfatlarına çox böyük dərəcədə

zərər vurmuşdur. Bunun nəticəsində 2009–cu ildə 3,6 mln hektar sahədə məhsul məhv olmuş,

nəticədə dəyən zərəri ödəmək üçün dövlət büdcəsindən bir neçə milyard məbləğində vəsait

ayrılmışdır. Quraqlığın proqnoz məqsədli tədqiqi hazırda bütün dünya ölkələri üçün təsərrüfat

əhəmiyyətli vacib məsələdir.

Açar sözlər: sirkulyasiya, anomaliya, quraqlıq, kataloq.

A.M.Alpatyev və V.N.İvanova quraqlığı meteoroloji əsaslara görə

müəyyən etməyi təklif edirlər. Bu zaman hidrometrik əmsalın aşağıdakı

düsturla hesablanmış kəmiyyət göstəricilərindən istifadə edilir:

(1)

Burada ∑R – vegetasiya dövründə (aprel-iyul) yağıntıların miqdarı

(mm), ∑t - 10

-dən yuxarı orta sutkalıq temperaturların cəmidir.

Q.T. Selyaninov K

-hidrotermik əmsalın çöl üçün K

≤0.6, meşə-çöl əra-

zisində K

≤0.7 olduğunu qəbul etmişdir. Bundan başqa Q.T. Selyaninov K

əmsalının qiymətlərindən asılı olaraq aşağıdakı iqlim tiplərini müəyyənləşdir-

mişdir:

<0.5 – yağıntıların çox az olması və çox quraq;

0.5

c

<1.0 – az rütubətli və quraq;

>1.0 – izafi rütubətli.

N. N. İvanova rütubətlənmə dərəcəsini yağıntı miqdarının mümkün

buxarlanmaya nisbəti kimi hesablayır:

125

Burada,

E = 0.0018(t+25)

(100-α)

mümkün buxarlanma, t–havanın orta aylıq temperaturu, α–orta aylıq nisbi

rütubətlikdir. Burada quraqlığın baş verməsi üçün K

≤ 0.25 ÷ 0.35 şərti ödən-

məlidir.

A.V. Meşerski quraqlığı qiymətləndirmək üçün əraziyə düşən atmosfer

yağıntılarını tədqiq etmişdir. Bu zaman yağıntıların çoxillik normasının 80%-

dən az, temperatur tərəddüdlərinin isə 1

-dən çox olması şərti quraqlığın baş-

landığını göstərir .

D.A. Ped quraqlıq dərəcəsini müəyyən etmək üçün aşağıdakı ifadəni

təklif edir:

Burada ∆T və ∆R uyğun olaraq temperatur və yağıntı anomaliyaları, σ

və σ

isə temperatur və yağıntıların normadan orta kvadratik sapmalarını

müəyyən edir.

Sonralar D.A. Ped (2) ifadəsinə ∆E – torpaq rütubətliyi üçün sapmaları

əlavə etməklə (2) ifadəsini təklif etmişdir:

, (2)

O.A. Drozdovun tədqiqatlarında quraqlıq hidrometrik əmsala görə

müəyyən edilir.

N.A. Bаqrov atmosfer anomaliyalarının müəyyən edilməsi üçün aşağıda

verilmiş düsturdan istifadə etməyi təklif etmişdir:

(3)

Burada, N–müşahidə məntəqələrinin sayı, ∆T= T - T

temperaturunun

N

– çoxillik normadan sapması; ∆T

–müəyyən edilmiş ay üçün temperatur

anomaliyaları, – verilmiş ay üçün temperaturun orta kvadratik dəyişməsini

göstərir. ∆R= R - R

atmosfer yağıntılarının R

– çoxillik yağıntı normasından

sapması; ∆E= E - E

torpaqda olan rütubətliyin E

– çoxillik normadan

sapmasıdır;

– isə uyğun olaraq temperatur, yağıntı və torpaqda olan

rütubətliyin dispersiyasını ifadə edir və aşağıdakı kimi hesablanır:

(4)

K-nın hesablanmış qiymətləri əsasında anomal aylar, illər və regionlar müəy-

yən edilir və quraqlıq kataloqları da tərtib edilir.

B.İ. Sazanov [2] quraqlığın qiymətləndirilməsini meteoroloji kompleks-

126

lərə görə aparmağı təklif edir. Bu zaman ( T

max

– T

min

- e) və (q–s–p) təbii

meteoroloji komplekslərdən istifadə olunması təklif edilir. Burada q-yağıntının

miqdarı, s – buludluluq, p – təzyiq sahəsi, e – rütubətliyi göstərir. Termik və

rütubətlik meteoroloji kompleksə görə cənub en dairələrində (yayda) maksi-

mal temperatur rejimi əsasən udulan qısadalğalı radiasiyadan, minimal tempe-

ratur rejimi isə effektiv şüalanmadan asılı olur. Bu zaman adveksiya nəticə-

sində termik rejim formalaşır. Digər komplekslərə görə cənub-şərqi Avropada

quraqlığı ifadə edən funksiya göstəricisi Avropa və Qərbi Sibir üzərindən

keçən qərb hava köçürmələrinin nəticəsində baş verir [1].

Quraqlıqla antisiklon xarakterli təzyiq sahələri arasında əlaqələr ilk dəfə

B.P. Multanovski tərəfindən müəyyən edilmişdir. Bu zaman Azor və Qütb

antisiklonlarının təsirləri xüsusi olaraq tədqiq edilir.

Quraqlıq üçün səciyyəvi olan sinoptik şəraitə görə troposferdə təzyiq

yalları, yaxud quraq ərazilər üzərində antisiklonik təzyiq sahələri formalaşır.

Quraqlıq tədqiqatlarında keçmiş SSRİ-də aqrometeorologiyada geniş

istifadə olunan hidrotermik əmsalın (HTƏ) qiymətləri də təhlil edilmişdir. Bu

əmsal Q.T. Selyaninov tərəfindən təklif olunmuşdur və aşağıdakı düsturla

hesablanır:

t

C

X

HT

∂

Burada X- vegetasiya dövründə düşən atmosfer yağıntılarının cəmi,

vegetasiya dövründə +10 - dən yuxarı orta sutkalıq hava temperaturlarının

cəmidir.

Azərbaycanın müxtəlif fiziki-coğrafi rayonlarında yerləşən 28

meteoroloji müşahidə məntəqəsinin məlumatlarına görə 1961-1997-ci illərin

hər biri üçün HTƏ-nin qiymətləri hesablanmış, sonra isə hər bir il və məntəqə

üçün HTƏ-nin orta qiyməti təyin edilmişdir. Bu qiymətlərin təhlili göstərir ki,

müşahidə dövrünün müxtəlif illərində HTƏ-nin qiymətləri 0,62-2,09 arasında

dəyişir. Hidrometrik əmsalın qiyməti vahiddən kiçik (HTƏ<1) olan illər quraq

hesab edilir. Bu illər aşağıdakılardır: 1961 (HTƏ=0,62), 1971 (0,76), 1975

(0,86), 1979 (0,96),1984 (0,96), 1985 (0,76), 1987 (0,84), 1989 (0,74), 1990

(0,94), 1991 (0,83). Göründüyü kimi, HTƏ-nin qiymətlərinin təhlili də 1971-ci

ilin quraq olduğunu təsdiq edir.

Qərb ölkələrində quraq illəri təyin etmək üçün daha çox standart-

laşdırılmış yağıntı indeksi (SPİ) üsulundan istifadə edilir [1].

Bu indeks aşağıdakı düstura görə hesablanır:

x

i

S

X

X

SPI

−

(5)

burada, - hər bir il üçün atmosfer yağıntılarının (illik və ya aylıq) miqdarı;

- yağıntı sırasının orta qiyməti;

- orta kvadratik meyletmədir.

127

Burada quraqlığın kəskinlik dərəcəsi aşağıdakı cədvələ görə təyin edilir

(cədvəl 1).

Cədvəl 1

Quraqlığın kəskinlik dərəcəsi

SY Quraqlığın dərəcəsi

0,0-(-0,99) Zəif

(-1,0)-(-1,49) Orta

(-1,5)-(-1,99)

Şiddətli

-2,0 və ya daha az

Çox şiddətli

(5) düsturuna əsasən Azərbaycanın ən böyük iqtisadi vilayətlərindən biri

Lənkəran təbii vilayəti üçün quraqlıq hesablanmışdır [1].

Ərazisinin 50%-ə qədəri arid zonada yerləşən Azərbaycan üçün bu

məsələnin həlli daha vacibdir. 1984 və 1986-cı illərin məlumatlarına əsasən

müəyyən edilmişdir ki, yalnız quraqlıq və daşqınlar nəticəsində respublikanın

təsərrüfatına iki ildə təqribən 3 milyon dollara qədər zərər dəymişdir. Region-

da baş berən uzun müddətli quraqlıqlar Xəzər dənizinin səviyyə tərəddüdlərinə

ciddi təsir göstərir. Məsələn, 1930-1940-cı illərdə Şərqi Avropa düzənliyində

(Volqa çayı hövzəsində) təqribən on ilə qədər davam edən quraqlıq nəti-

cəsində Xəzərin səviyyəsi kəskin şəkildə (2,5 metr) aşağı düşmüşdür. 1978-

1995-ci illərdə, əksinə yağıntıların çoxalması Xəzərin səviyyəsinin artmasına

səbəb olmuşdur. Son on beş ildə səviyyə, demək olar ki, dəyişmir. Ümumiy-

yətlə, Xəzər dənizinin səviyyə tərəddüdləri, regionda iqlim tərəddüdlərinin

göstəricisi hesab oluna bilər.

Azərbaycanda meteoroloji quraqlıqlar Ə.M. Şıxlinski tərəfindən tədqiq

edilmişdir. Tədqiqatlar nəticəsində Respublika ərazisində quraq ərazilərin 6

tipi müəyyən edilib göstərilir. Burada quraq ərazilərin təsnifatı verilərkən nisbi

rütubətliyin il ərzindəki qiymətinin onun yay üçün olan qiymətinə nisbətindən

istifadə edilir. Bu zaman aşağıdakı kriteriyalardan istifadə edilir:

I tip (kəskin quraq ərazilər) 15% / ≤5%;

II tip (güclü quraqlıqlar) 16-30% / ≤15%;

III tip( quraq ərazilər) 31-50% / ≤25%;

IV tip (mülayim quraqlıqlar) 51-70% / ≤40%;

V tip (zəif quraqlıqlar) 71-99% / ≤50%;

VI tip (nadir hallarda müşahidə olunan quraqlıqlar) 100-150% / ≤35%.

Verilmiş rayonlaşma xəritəsindən məlum olur ki, Azərbaycanın əksər

ərazilərinə müxtəlif dərəcədə quraq iqlim xüsusiyyətləri xasdır. Tədqiqatlar

zamanı yuxarıda qeyd edilən quraqlıq tiplərinə məxsus ərazilər üçün yağıntısız

günlərin sayı müəyyən edilmiş və Respublika ərazisi üçün rütubət çatışmazlığı

hesablanmışdır.

Yerinə yetirilmiş işdə, D.A. Pedin və A.V. Meşerskayanın təklif etdikləri

üsulları ümumiləşdirməklə, 1891-1987-ci illərin temperatur və yağıntı məlu-

128

matlarına əsasən Azərbaycan ərazisi üçün quraq illərin kataloqu tərtib edil-

mişdir. Müəyyən edilmişdir ki, aşağıda göstərilən illərin bütün fəsillərində

quraqlıq müşahidə olunmuşdur: Bakıda 1938, Gəncədə 1961, 1966, 1971,

Qubada 1971, 1983, Lənkəranda 1917, 1938, Naxçıvanda isə 1899-cu ildə.

Aparılmış hesablamalar nəticəsində müəyyən edilmişdir ki, 1891-1987-

ci illəri əhatə edən dövrün ikinci yarısında, yəni 1940-cı ildən başlayaraq

quraqlığın təkrarlanması artmışdır. 1940-1987-ci illərdə baş vermiş quraqlıqlar

ümumi quraqlıqların 65-70%-ni təşkil edir.

Hesablamalar zamanı quraqlıq göstəricisi S

-lər üçün aşağıdakı

qiymətlərdən istifadə olunur:

a) quraqlıq üçün ∆T>>0 və

>

Δ

T

T

; ∆R<<0 və

<0; ∆E<<0 və

<0

olduqda S

>>0 olur;

b) rütubət artıqlığı yaranan hallarda ∆T<<0 və

<0; ∆R>>0 və

> 0;

∆E>>0 və

>0 olduqda S

i

<<0 olur.

(2) ifadəsi ilə quraqlıq göstəricilərinin müəyyən edilməsi

toplananına görə

(məlumatların azlığından) böyük çətinliklər törədir. Bunun səbəbi isə torpaqda

olan rütubət çatışmazlığının çoxlu sayda parametrlərdən asılı olmasıdır. Buna

görə də, qeyd edilən səbəbdən bizim hesablamalarda

toplananı nəzərə

alınmır.

Beləliklə, Respublika ərazisi üçün quraqlıq kataloqlarını tərtib edərkən

hesablamalar həm Pedin təklif etdiyi düsturu, həm də yağıntıların 80%-dən

aşağı olması şərtləri nəzərə alınmaqla aparılır.

Hesablamalar zamanı S

– quraqlıq göstəricisi üçün aşağıdakı şərtlər

qəbul edilir:

a) 1≤ S

(τ)<2 – zəif quraqlıq, cədvəllərdə 1–kimi işarə edilir;

b) 2≤ S

i

(τ)≤3 – mülayim quraqlıq, 1

- kimi işarə edilir;

c) S

i

(τ)>3 – kəskin quraqlıq , 1‡ kimi işarə edilir.

Tərtib etdiyimiz kataloqlara xas olan belə bir ümumi cəhəti qeyd etmək

lazımdır ki, davamiyyət müddətləri böyük olan zəif quraqlıqlar, davamiyyət

müddəti kiçik olan digər quraqlıq tiplərindən daha təhlükəlidir. Buna bənzər

hallar Bakıda 1901, 1905, 1953, 1961, 1962, 1971-ci illərdə, Gəncədə 1938,

1953, 1961, 1962, 1966, 1971, 1987-ci illərdə, Şuşada 1901, 1902, 1938,

1940, 1961,1971-ci illərdə, Qubada 1901, 1902, 1938, 1948, 1953, 1957,

1961, 1962, 1966, 1968, 1970, 1971,1975, 1979, 1983-cü illərdə, Zaqatalada

1892, 1938, 1941, 1951, 1962, 1966, 1985-ci illərdə, Lənkəranda 1938, 1952,

1960, 1971, 1975-ci illərdə, Naxçıvanda 1899, 1930, 1938, 1961, 1962, 1968,

129

1970, 1971-ci illərdə müşahidə edilmişdir.

Təhlükə dərəcəsinə görə bitkilərin vegetasiyası dövründə baş verən

quraqlıqların təsərrüfata vurduğu zərər daha böyükdür. Bu cür quraqlıqların

əhatə dairəsi Azərbaycanda aşağıdakı kimidir: Bakıda 1916, 1917, 1925,

1938, 1971-ci illərdə, Gəncədə 1944, 1950, 1961, 1966, 1970, 1971-ci illərdə,

Şuşada 1938, 1940-cı illərdə, Qubada 1950, 1957, 1962, 1964, 1968, 1970,

1971, 1977, 1979, 1983-cü illərdə, Zaqatalada 1938, 1957, 1968, 1985-ci

illərdə, Lənkəranda 1899, 1917, 1938, 1944, 1968, 1971, 1979-cu illərdə,

Naxçıvanda 1899, 1925, 1937, 1968, 1970, 1971-ci illərdə qeydə alınmışdır.

Vangengeymin sirkulyasiya tipləri (C–meridional; E–şərq; W–qərb) ilə

quraqlıq arasında müəyyən əlaqə olduğu ədəbiyyatlarda qeyd edilmişdir. Bu

məsələyə aydınlıq gətirmək məqsədilə 1891-1997-ci illər arasında qeyd edilən

sirkulyasiya tipləri üçün tərəddüdlərin təhlili əsasında, sirkulyasiya tipləri ilə

quraqlıq paylanmaları arasında müəyyən əlaqə olduğu aşkar edilmişdir.

C–sirkulyasiya tipi ilə quraqlıq paylanmaları arasındakı əlaqələri

araşdırsaq onda bəzi maraqlı məqamları aşkar etmiş olarıq. Belə ki, 1891-

1915-ci illər arasında C–sirkulyasiya tipinin müsbət qiymətlərində quraq

illərin artdığı, 1929-1947-ci illər arasında C–tipinin mənfi qiymətlərində quraq

illərin azalması müşahidə edilmişdir. 1949-1971-ci illər arasında C–tipinin

mənfi tərəddüdlərinin azalması ilə quraq illərin sayında yenidən artma qeydə

alınmışdır (şəkil 1).

1913-1945-ci illər arasında W–sirkulyasiya tipinin tərəddüdləri müsbət

qiymət aldığı zaman Lənkaranda quraq illərin sayı azalmış, 1891-1915-ci illər-

də isə W – tipinin mənfi qiymətlər alması ilə quraq illərin sayı artmışdır. 1990-

cı illərin sonuna doğru W – sirkulyasiya tipində mənfi tərəddüdlər artdıqca

quraqlıqların təkrarlanması və kəskinlik dərəcələri yenidən artmışdır (şəkil 2).

E– irkulyasiya tipində isə 1950-ci illərə kimi əsasən mənfi tərəddüdlər,

sonrakı 1990-cı illərin sonuna kimi müsbət tərəddüdlər üstünlük təşkil etmişdir

(şəkil 3).

Beləliklə, C və W sirkulyasiya tipləri ilə quraqlıqların təkrarlanma tez-

likləri arasında müəyyən əlaqə olduğu müşahidə edildiyi halda, E tipi arasında

heç bir əlaqə forması aşkar edilməmişdir.

130

-60

-40

-20

9 13 17 21 25 29 33 37 41 45 49 53 57 61 65 69 73 77 81 85 89 93 97

Şək. 1. C – meridional sirkulyasiya tipi.

-100

-80

-60

-40

-20

100

1 5 9 13 17 21 25 29 33 37 41 45 49 53 57 61 65 69 73 77 81 85 89 93 97

Şək. 2. W – Qərb sirkulyasiya tipi.

-150

-100

-50

100

150

1 5 9 13 17 21 25 29 33 37 41 45 49 53 57 61 65 69 73 77 81 85 89 93 97

Şək. 3. E – Şərq sirkulyasiya tipi.

Beləliklə, Azərbaycanda quraqlığın meteoroloji əsasları müəyyən edil-

miş və yüzillik dövr üçün quraqlıq kataloqları tərtib olunmuşdur. Məqalədə

131

həllini tapmış məsələ quraqlığın proqnozlaşdırılması üçün müəyyən zəmin

yaratmaqla təsərrüfatın müxtəlif sahələrində istifadə oluna bilər.

ƏDƏBİYYAT

1. İmanov F.Ə., Məmmədov Ə.S. Azərbaycanın subtropik iqlim zonasında quraqlığın tədqi-

qi. Azərbaycan Coğrafiya cəmiyyəti. 2011, № 2, s. 272 – 276.

2. Сазонов Б.И. Суровые зимы и засухи. Л.: Гидромет, 1991, 240 с.

МЕТЕОРОЛОГИЧЕСКИЕ ОСНОВЫ ЗАСУХИ

А.С.МАМЕДОВ

РЕЗЮМЕ

В данной статье исследованы метеорологические показатели засухи. Для этого

был применен метод отношений аномалий температуры и осадков к их сред-

неквадратическому отклонению. Кроме этого, для осадков принято условие, что их

значение не превышает 80% их нормы. В результате для территории Азербайджана

составлен каталог засухи.

Ключевые слова: циркуляция, аномалия, засуха, каталог.

PRINCIPLES OF METEOROLOGICAL DROUGHT

A.S.MAMMADOV

SUMMARY

Meteorological indicators of drought are surveyed from the fulfilled commission. For

this, the divisibility of anomalies of temperatures and rein heads by their central square error

are computed. As a result, the drought catalog for the territory of Azerbaijan is compiled.

Key words: circulation, anomaly, drought, catalogue.

Redaksiyaya daxil oldu: 18.09.2011-ci il

Çapa imzalandı: 02.11.2011-ci il

Yüklə 66,23 Kb.

Dostları ilə paylaş: