ßËÈ ÙßÑßÍÎÂ
42
ması qərarına gəlir. Milli Şuranın mayın 28-də keçirilən ilk
iclasında çıxış edənlər Azərbaycanın müstəqil respublika elan
edilməsinin vacib olduğunu bildirdilər. İclasda Azərbaycanın
istiqlaliyyətinin elan edilməsi haqqında qərar qəbul olunur və
altı bənddən ibarət “İstiqlal bəyannaməsi” bəyan edilir.
6
Bu-
rada Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövlətinin gələcək daxili
və xarici siyasətinin əsas istiqamətləri və prinsipləri müəyyən
olunmuşdu.
Azərbaycanda respublika idarə-üsulunun qurulacağını bə-
yan edən Milli Şura ilk dəfə olaraq müsəlman Şərqinə xalq
respublika məfkurəsini və idarə üsulunu gətirdi. Beləliklə, Cə-
nubi Qafqazda müstəqil dövlətlərin, o cümlədən də Azərbay-
can dövlətinin yaradılması prosesi başlandı. Azərbaycanlılar
uzun illər boyu arzuladıqları və uğrunda mübarizə apardıqları
müstəqilliyə qovuşmaq şansı əldə etdilər. (Bax: Xəritə 2)
Əgər Azərbaycanın şimalı XIX əsrdə Rusiya tərəfindən
xanlıqlar formasında işğal edilmişdisə, azərbaycanlılar isə şir-
vanlı, gəncəli, bakılı, lənkəranlı, naxçıvanlı və b. adlar altında
bu ölkəyə birləşdirilmişdilərsə, 1918-ci ildə Azərbaycan vahid
bir dövlət, azərbaycanlılar isə vahid bir xalq kimi imperiyanın
tərkibindən ayrıldı. Azərbaycan xalqının uzun illər boyu pozul-
muş vahid dövlətçilik ənənələri bərpa edildi. Bu isə Cənubi
Qafqazda yeni bir geosiyasi vəziyyətin yaradılması demək idi.
Azərbaycan beləliklə, təkcə Qafqaza deyil, bütün Yaxın və
Orta Şərq regionuna təsir edən ciddi bir faktora çevrildi. Azər-
baycan Cümhuriyyəti bütün müsəlman xalqlarına müstəmləkə
zülmündən azad olmanın və müstəqil dövlət yaratmanın
nümunəsini göstərdi.
6
Адрес-календарь Азербайджанской Республики на 1920 год. Под ред. А.
И. Ставровского. Б., Правительственная типография газ. «Азербайджан»
1920, с. 16-17; Azərbaycan Respublikası Dövlət Arxivi (ARDA), f. 970, siy.1,
iş 1, v. 1-2.
ÀÇßÐÁÀÉÚÀÍÛÍ ÝÅÎÑÈÉÀÑßÒÈ
43
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövlətinin
təbii-tarixi
olaraq formalaşmış vahid inzibati ərazisi mövcud idi. Azərbay-
can dövlətini yaratmaqdan ötrü bundan başqa, daxili amillər -
Azərbaycan xalqı və onun vahid etnik ərazisi də formalaş-
mışdı. Proseslərin gedişində bütün əhalini idarə edən mərkəzi
hakimiyyətin də yaradılması milli dövlət quruculuğunu şərtlən-
dirən əsas daxili amillərin mövcudluğunu göstərirdi.
Müstəqil dövlətin yaradılması üçün əlverişli beynəlxalq
şərait də mövcud idi. Osmanlı imperatoluğunun xarici siyasət
konsepsiyası, geosiyasi niyyətləri Azərbaycan xalqının arzu və
istəkləri ilə üst-üstə düşürdü. Osmanlı yardımları dövlətin ya-
radılması üçün mühüm xarici faktor rolunu oynayırdı. Belə-
liklə, göründüyü kimi, müstəqil dövlətin yaradılması obyektiv
tarixi proseslərin və Azərbaycan xalqının uzun illər boyu apar-
dığı istiqlal mübarizəsinin konkret nəticəsi idi.
ßËÈ ÙßÑßÍÎÂ
44
Rus çarizminin yeritidiyi
Qafqaz siyasəti nəticəsində
regiona yerləşdirilən ermənilərə ayrılan Azərbaycan torpaqları
istisna olmaqla Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövlətinin
iddia etdiyi ərazilərin xəritəsi belə idi: Bakı quberniyası və
Dağıstan vilayəti, bütün Yelizavetpol quberniyası (keçmiş inzi-
bati sərhədlərində), Sıqnax qəzasının qərb hissəsindən Qəbələ
çayına qədər Zaqatala dairəsi, Sıqnax qəzasının cənub-qərb
hissəsi, Borçalı qəzasının orta hissəsi, Naxçıvan, Şərur-Dərə-
ləyəz, və Sürməli qəzaları, İrəvanın cənub hissəsi, (İrəvan şə-
hərinin özü Milli Şura tərəfindən ermənilərə verilmişdi) Göyçə
gölünün şərq sahilinə qədər, Yeni Bəyazıt qəzasının bir hissəsi.
Azərbaycanın sərhədləri aşağıdakı kimi müəyyənləşdirilir-
di: şimaldan dağlı xalqlar, şimal-qərbdən Gürcüstan, qərbdən
Ararat Respublikası (Ermənistan), şərqdən Xəzər dənizi ilə Tür-
küstan, cənubdan İran, cənub-qərbdən Osmanlı imperatorluğu.
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Cənubi Qafqazda mühüm
geosiyasi mövqe tutraraq regionun ərazi baxımından ən böyük
ölkəsi idi. Ölkənin mübahisəsiz ərazisi 97.297. kv.km təşkil
edirdi. Ermənistan və Gürcüstanla mübahisəli ərazilərlə birlik-
də Azərbaycan ərazisi ümumən 113.895. kv.km göstərilirdi.
(Bax Xəritə 3)
Cənubi Qafqazda əhali baxımından ən çoxsaylı xalq da
azərbaycanlılar idi. O zaman bütün Cənubi Qafqazda 7 milyon
687 min 770 nəfər əhali yaşayırdı ki, onun üç milyon 306 min
nəfəri azərbaycanlı, 1 milyon 786 min nəfəri erməni, 1 milyon
641 nəfəri isə gürcü idi.
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin əhalisi 2 milyon 861
min 862 nəfər idi. Bunun 1 milyon 952 min 250 nəfəri və ya
68,2 %-i azərbaycanlı, 622 min 6 nəfəri və ya 14,7%-i erməni,
14 min 791 nəfəri və ya 0,6 %-i gürcü, 214 min 930 nəfəri və
ya 7,5 %-i rus, 57 min 882 nəfəri və ya 2,3 %-i digər xalqların
nümayəndələri idi.
7
7
Azərbaycan tarixi sənədlər və nəşrlər üzrə. Akad. Z. M. Bünyadovun redak-
təsi ilə. B., Elm, 1990, s. 179.
ÀÇßÐÁÀÉÚÀÍÛÍ ÝÅÎÑÈÉÀÑßÒÈ
45
Azərbaycan dövləti ilə yanaşı Cənubi Qafqazda Gürcüstan
və Ararat erməni respublikaları da elan edildi. Bu vaxtadək
Cənubi Qafqazda heç bir zaman Ermənistan adlı inzibati-siyasi
vahid olmamışdı. Ermənistan adlı dövlət ilk dəfə olaraq məhz
qədim İrəvan şəhəri mərkəz seçilməklə Azərbaycan torpaqla-
rında yaradılırdı. Yaradılarkən Ermənistan ərazisi təxminən 9
min kv. km elan edilmişdi. Yeni yaradılmış dövlətin hətta pay-
taxtı yox idi. Ermənilər bu zaman İrəvana iddia etmirdilər. On-
lar dövlət yaratmaq üçün indiki Türkiyənin bəzi vilayətlərini
və paytaxt olaraq Gümrünü istəyirdilər. Həmin torpaqlar və
Gümrü şəhəri o zaman türk ordusunun nəzarəti altında idi.