ÀÇßÐÁÀÉÚÀÍÛÍ ÝÅÎÑÈÉÀÑßÒÈ
23
manlı müqaviləsi) Azərbaycan torpaqları iki
hissəyə bölün-
müşdür. Müqaviləyə əsasən, Azərbaycanın Şirvan, Qarabağ,
Təbriz, Sərab, Marağa və ondan qərbdə yerləşən bütün ərazi-
ləri Osmanlı dövlətinə keçmiş, Xalxal, Ərdəbil, Qaradağ, Talış,
Zəncan və Sultaniyə torpaqları Səfəvilərdə qalmışdır.
I Şah Abbas dövründə Səfəvi dövləti fars vilayətləri və
digər ərazilər hesabına bir qədər də genişlənmiş və Azərbaycan
çərçivəsindən çıxaraq ümumi imperiya idarəçiliyinə keçmişdir.
Osmanlının tabeçiliyində olan ərazilərə (əsasən azərbaycanlı-
ların yaşadığı Qərbi Azərbaycan torpaqları- Ə.H.) yaxınlığına
görə, Səfəvilər təhlükəsizlik baxımından paytaxtı Təbriz və
sonra Qəzvin şəhərlərindən ölkənin daha içərilərinə – fars əya-
lətlərinə (İsfahana) köçürmüşlər. Həmin vaxtdan Azərbaycan
torpaqları bu imperiyanın çərçivəsində “Azərbaycan vilayəti”
adlandırılaraq “bəylərbəyliyi” statusunda idarə edilmişdir. Əf-
şarlar tayfasını təmsil edən Nadir şahın hakimiyyətindən
(1736-1747 sonrakı dövrdə də bu dövlətə və ondan ayrılmış
xanlıqlara mənşəcə azərbaycanlılar olan şahlar başçılıq etsələr
də (İranda yalnız 1925-ci ildə Pəhləvilərin idarəçiliyə gəlməsi
ilə fars mənşəli şahlar ölkə rəhbərliyinə keçmişdir -Ə.H.), bu
dövlət artıq xarici aləmdə Səvəvilər dövləti kimi deyil, tədricən
Persiya, sonralarsa İran adından çıxış etməyə başlamışdır.
Osmanlı-Səfəvi qarşıdurması nəticəsində, göründüyü ki-
mi, Azərbaycan iki hissəyə bölünmüş və azərbaycan xalqının
məskunlaşdığı etnik ərazilərin sərhədlərinin miqyasında dəyi-
şiklik baş vermişdir ki, bu da regiondakı geosiyasi şəraiti xeyli
dəyişmişdir. Əslində sonrakı illərdə də bu iki imperiya ara-
sındakı qarşıdurma dayanmamış və müharibə vəziyyəti XVII
əsrin ilk yarısına qədər davam etmişdir. İtirilmiş torpaqları geri
qaytarmağa çalışan Şah Abbas 1603-cü ildə Təbrizi, 1604-
1605-ci illərdə Naxçıvanı, Makunu və Araz çayı sahillərindəki
torpaqları, İrəvanı, Qarabağı, Sərabı osmanlılardan azad edərək
ßËÈ ÙßÑßÍÎÂ
24
Azərbaycana birləşdirmişdi. 1607-1616-cı illərdə Səfəvi ordu-
su Gəncəni, Şirvanı, Dərbəndi ələ keçirmiş və ölkənin sərhəd-
lərini qısa müddətə olsa da xeyli genişləndirmişdir ki, bu da
regionun geosiyasi vəziyyətini yenidən dəyişmişdi. 1612-cı il
Sərab və 1639-cu il
Qəsri-Şirin sülhünün şərtləri nəticəsində
uzunmüddətli Osmanlı-Səfəvi müharibələrinə XVIII əsrin
əvvəllərinədək son qoyulmuş və bölgədə müvəqqəti sakitlik
bərpa olunmuşdu.
Lakin uzunmüddətli müharibələr nəticəsində Səvəvilərin
ölkəsi ağır vəziyyətə düşmüşdü, ölkə ərazisindəki əksər xalqlar
narazı idi. Odur ki, XVIII əsrin əvvəllərindən azərbaycan və
fars əyalətlərində Səfəvi idarəçiliyinə qarşı kortəbii üsyanlar
başladı. Bu dövrdə Avropada və dünyada mərkəzləşmiş döv-
lətlərin getdikcə güclənməsi, müstəmləkəçilik siyasətinin vüsət
alması və ənənəvi imperiyaların tədricən keçmiş müstəmləkə
ərazilərindən sıxışdırılması prosesi gedirdi. Səfəvi dövlətinin
zəifləməsi və daxildə artan narazılıq mərkəzləşmiş dövlətin
müxtəlif xanlıqlara parçalanmasını qaçılmaz edirdi. Bu proses
daha çox həmin dövrdə Qafqazda, Xəzər-Qara dəniz hövzə-
sində getdikcə öz imperiya maraqlarını reallaşdırmağa başla-
yan Böyük Britaniya və Rusiya imperiyalarının işinə yarayırdı.
1700-1721-ci illərdə Rusiya Skandinaviya ölkələri ilə
apardığı Şimal müharibəsi nəticəsində Baltik dənizinə çıxış
əldə etdi və Rusiya “İmperatorluq” elan edildi. Lakin Baltik
dənizi ilin çox hissəsini donduğundan ucuz və sərfəli dəniz
ticarəti üçün əlverişli deyildi. Ona görə də Rusiya imperator-
luğu isti dənizlərə yiyələnmək planlarını həyata keçirməyə baş-
ladı. Həmin niyyətləri həyata keçirmək uğrunda bütün vasitələr
məqbul hesab edilirdi. Rusiya Şimali Azərbaycan ərazisinə-
Dərbənd, Şirvan, Gəncə və digər bölgələrə diplomatik missi-
yalar, kəşfiyyat məqsədi güdən ekspedisiyalar göndərməyə
ÀÇßÐÁÀÉÚÀÍÛÍ ÝÅÎÑÈÉÀÑßÒÈ
25
başladı. I Pyotr Xəzər sahili ərazilər və Qafqaz üzərinə böyük
yürüşlər üçün planlar hazırlayırdı. Çarizm ayrı-ayrılıqda Qaf-
qazda həm Osmanlı, həm də Səfəvi şahları ilə separat danışıq-
lar aparır, onların arasında mövcud olan ziddiyyətlərdən isti-
fadə etməyə çalışırdı. Rusiya 1722-1723-cü illər ərzində Dər-
bənd, Bakı və Rəşt üzərinə yürüş edərək Xəzərboyu Azərbay-
can vilayətlərini işğal etdi. Bu vəziyyət regionun coğrafiyasın-
da yeni geosiyasi dəyişikliklər əmələ gətirdi.
Səfəvilərin getdikcə zəifləməsi və baş verən hakimiyyət
dəyişikliyi Qafqaz uğrunda Osmanlı və Rusiya imperatorluq-
ları arasında amansız rəqabətin güclənməsinə gətirib çıxardı.
Lakin hər iki dövlət qanlı müharibələrdən imtina etdi və nəti-
cədə 1724-cü ildə İstanbulda sülh müqaviləsi imzalandı. Mü-
qaviləyə görə, Türkiyə Səfəvi şahlarının “Rusiyaya güzəşt et-
diyi Xəzərsahili” Şimali Azərbaycan torpaqlarının yeni sta-
tusunu təsdiq etdi. Bunun əvəzində isə Rusiya Şirvan istisna
olmaqla Səfəvilərə məxsus digər Qərbi Azərbaycan ərazilə-
rinin və Cənubi Qafqazın bir hissəsinin (Azərbaycanlılar ya-
şayan Borçalı və digər vilayətlərin, Batumun. Krımın və s.-
Ə.H.) Osmanlı dövləti tərəfindən tutulmasına etiraz etmə-
yəcəyinə təminat verdi.
Beləliklə, Rusiya və Osmanlı dövlətləri Səfəvilər dövlə-
tinin bir qism Azərbaycan ərazilərini öz aralarında bölüşmək
barədə razılığa gəldilər ki, bu da bir tərəfdən Azərbaycanın
siyasi cöğrafiyasında və geosiyasi xəritəsində yeni dəyişiklik
əmələ gətirdi, digər tərəfdənsə bölgədə tamamilə yeni geosi-
yasi vəziyyət yaratdı.
Bu zamandan etibarən çarizm dairələri “Bakı və Azər-
baycan” ifadələrini öz istilası altında olan Şimali Azərbaycan
torpaqlarına aid edərək, bu torpaqlara rus əyaləti kimi baxmağa
başlandılar. Belə yanaşma onların Bakıya münasibətdə strateji