Microsoft Word hc ssri turkiye
Yüklə 4,41 Mb. Pdf görüntüsü
|
22
Boğazlarda bərabər hüquqlara malik olmasını tələb edərək İngiltərəni müdafiə etdilər. İngiltərə, bir qayda olaraq, Boğazlar üzərində beynəlxalq nəzarəti saxlamağa çalışırdı. Lord Stenhon öz çıxışında sübut etməyə çalışırdı ki, "beynəlxalq yol" olaraq Boğazlardan istifadə qaydalarına nəzarət hüququ "beynəlxalq orqana" məxsus olmalıdır (23). Lakin türklər bu ideyanın əleyhinə çıxdılar və konfransın digər iştirakçıları da bu məsələdə onları müdafiə etdilər. Montrö konfransında əvvəlki hazırlıqlara uyğun olaraq Sovet nümayəndə heyətinin başçısı M.Litvinov öz çıxışında bildirdi ki, Qara dəniz dövlətlərinin təhlükəsizliyinə ən yaxşı təminat Boğazlarda və Qara dənizdə ticarət gəmilərinin qeyri-məhdud hərəkətində, qeyri-sahil dövlətlərinin hərbi gəmilərinin üzünə boğazların tam bağlanmasındadır. Ona görə də Qara dənizə yollanan gəmilərin sayı və su tutumu nə qədər məhdudlaşdırılsa, Avropa və Asiyanın bu sahəsində təhlükəsizlik bir o qədər çox təmin edibcəkdir.(24) Əlbəttə, bu bir tərəfdən Türkiyənin təhlükəsizliyi üçün yaxşı idisə, digər tərəfdən Sovet nümayəndələri Qara dənizdən sahilyanı ölkələrin, o cümlədən SSRİ-nin hərbi donanmasının çıxışına məhdudiyyət qoyulmasına tərəfdar deyildilər. Buna cavab olaraq ingilislər qeyd edirdilər ki, onlar qeyri-qara dəniz ölkələrinin hərbi gəmilərinə qoyulan məhdudiyyətlərə bu şərtlə razıdırlar ki, həmin məhdudiyyətlər Qara dənizdən çıxan hərbi gəmilərə də tətbiq edilsin. Konfransın gedişində SSRİ nümayəndələri Fransa nümayəndələri ilə yaxmlaşmağa cəhd edirdilər. Lakin fransızlar da Boğazların tam bağlanmasına tərəfdar deyildi. Onlar belə hesab edirdilər ki, SSRİ və digər Balkan ölkələri ilə imzalanmış müqavilələrə uyğun olaraq müharibə olacağı təqdirdə bu ölkələrə Boğazlar vasitəsi ilə yardım göstərilə bilər. Konfransın birinci mərhələsinin sonunda Boğazlar haqqında yeni sazişin bağlanmasında maraqlı olan Türkiyə nümayəndələri Sovet və ingilis mövqelərini yaxınlaşdırmağa, bu ölkələr arasında kompromis əldə olunmasına çalışırdılar. Türkiyənin belə mövqeyi Sovetlər tərəfindən ingilislərlə gizli əlaqələrin nəticəsi kimi qiymətləndirilirdi. Halbuki belə fikirlər həqiqətə uyğun deyildi. Türklər sadəcə olaraq yeni sazişin imzalanmasında digər dövlətlərlə müqayisədə daha çox maraqlı idilər. Montrödən SSRİ Xarici İşlər Komissarlığına göndərilən məlumatda göstərilirdi ki, qabaqcadan əldə olunmuş razılaşmaya uyğun olaraq Türkiyə nümayəndələri müzakirə üçün əsas kimi qəbul edilmiş öz layihələrini onun ingilislər tərəfindən yenidən işlənmiş variantına güzəştə getdilər. Onların fikrincə, ingilislər tərəfindən yenidən işlənmiş layihə Qara dəniz dövlətlərinin təhlükəsizlik maraqlarına ziyan vurmaqla qeyri-sahil ölkələrinin hüquqlarını genişləndirmək ruhundadır (25). Eyni zamanda Cenevrədən SSRİ Xarici İşlər komissarının müavini B.S.Stomonyakova və N.N.Krestinskiyə yazdığı məktubda M.Litvinov
23
etiraf edirdi ki, konfransa hazırlıqla bağlı Sovet tərəfi çox ciddi səhvlərə yol verib. O qeyd edirdi ki, Qara dəniz dövlətlərinin hüquqları ilə bağlı xüsusi maddənin layihəyə salınmasına təkid etmək lazım deyildi. Nə qədər ki, söhbət Lozanna sazişinə yenidən baxmaqdan gedirdi, Sovet İttifaqı o məqamların dəyişməsinə cəhd etməli idi ki, həmin məqamlar onun maraqları ilə ziddiyyət təşkil edirdi. Xarici İşlər komissarı saziş layihəsinin axıra qədər Sovet hökuməti ilə Türkiyə arasında razılaşdırılmadığından, özünün Türkiyə təkliflərinə qarşı çıxış etmək məcburiyyətində qaldığından da yazırdı (26). Lakin son nəticədə həm Sovet nümayəndələri, həm də ingilis nümayəndələri öz hökumətlərindən təlimat aldılar ki, mövqelərini yaxınlaşdırsınlar və qarşılıqlı güzəştlərə getsinlər. Bir aylıq gərgin müzakirələrdən sonra 1936-cı ilin iyul ayının 20-də Boğazlar rejimi haqqında Montrö sazişi imzalandı. Türkiyə, SSRİ, Bolqarıstan, Rumıniya, Böyük Britaniya, Fransa, Yaponiya, Yunanıstan və Yuqoslaviya nümayəndələri tərəfindən imzalanan Montrö sazişi 5 hissədən, 29 maddədən, texniki xarakterli 4 əlavədən və 1 protokoldan ibarət idi. Bütün iştirakçı dövlətlər tərəfindən təsdiq edildi ki, Boğazlar rejimi "Türkiyənin, Qara dənizin və sahilyanı dövlətlərin təhlükəsizliyi" çərçivəsində qurulmalıdır. Sazişin birinci hissəsində söhbət həm sülh, həm də müharibə dövründə, əgər Türkiyə vuruşan ölkə deyildisə, tam azad üzmək hüququnu saxlamış ticarət gəmiçiliyindən gedirdi. Əgər Türkiyə müharibədə iştirak edərdisə, onunla müharibə vəziyyətində olmayan ölkələrin ticarət gəmiləri gündüz vaxtı, düşmənə kömək etməmək şərti ilə Boğazlardan keçə bilərdilər. İkinci hissədə hərbi gəmilərin sülh dövründə Boğazlardan keçməsi tənzimlənirdi. Qeyri-qara dəniz ölkələrinin hərbi gəmiləri Qara dənizdə 21 gündən artıq qala bilməzdilər. Hərbi gəmilərin Boğazlardan keçməsi üçün qeyri-qara dəniz ölkələri 15 gün, Qara dəniz ölkələri isə 8 gün qabaqdan Türkiyə hökumətinə məlumat verməli idilər. Müharibə vaxtı əgər Türkiyə neytral qalırdısa, neytral ölkələrin hərbi gəmiləri sülh dövrü üçün müəyyən edilmiş qaydalara uyğun Boğazlardan keçə bilərdilər. Vuruşan ölkələrin hərbi gəmilərinin Boğazlardan keçməsi qadağan edilirdi. Yalnız Millətlər Cəmiyyətinin qərarı ilə, qüvvədə olan qarşılıqlı müqaviləyə əsasən təcavüzə məruz qalmış ölkəyə kömək göstəriləcəyi halda istisnalara yol verilirdi. Boğazlarda hər cür hərbi əməliyyatlar qadağan edilirdi. Türkiyə müharibədə iştirak etdiyi halda, hərbi gəmilərin Boğazlardan keçməsi bütövlükdə Türkiyə hökumətinin rəyindən asılı olurdu. Əgər Türkiyə hesab etsəydi ki, o, müharibə təhlükəsi qarşısındadır, onda yenə eyni hüquqlara sahib olurdu. Bu halda Millətlər Cəmiyyəti üçdə iki səslə qərar qəbul etsəydi ki, Türkiyənin qəbul etdiyi qərar özünü doğrultmur, yaxud sazişi imzalayan dövlətlərin fikri belə olardısa, Türkiyə hökuməti öz qərarını ləğv etməli idi.
Yüklə 4,41 Mb. Dostları ilə paylaş:
|