30
vermiş hadisə haqda təcili Türkiyənin Moskvadakı səfirinə məlumat vermiş,
qurultayın başa çatmasını gözləmədən dərhal Türkiyəyə dönmüşdü (42).
Daxili İşlər Komissarlığının 1937-ci ilin mayında Stalin, Molotov və
Voroşilova göndərdiyi məxfi məlumatda göstərilirdi ki, guya Polşa kəşfiyyatı
Sovet-Türkiyə sərhədlərində silah yerləşdirmək üçün Türkiyə hakimiyyət
orqanları ilə gizli danışıqlar aparır. Elə həmin məlumatda göstərilirdi ki, Türkiyə
rəsmi qaydada bunun əleyhinə olsa da, polyaklar ümid edirlər ki, Ankara planın
gerçəkləşməsinə göz yumacaqdır (43). Başqa bir xəfiyyə məlumatında göstərilirdi
ki, Azərbaycan siyasi mühacirətinin başçısı M.Ə.Rəsulzadə ilə görüşü zamanı
İrandakı Türkiyə səfiri bildirmişdi: "Türkiyə hərbi dairələrinə gəldikdə Baş
qərargah Rusiya əleyhinə iş aparan bütün cərəyanları, bütün qrupları müdafiə
edir". Həmçinin Baş qərargahın rəisi Fevzi paşa bu barədə dəfələrlə danışaraq
demişdir: Bu gün bizim Rusiya ilə münasibətlərimiz nə qədər yaxşı olsa da, biz
türklər məsələyə sabahın nöqteyi-nəzərindən, onun siyasi quruluşunun
dəyişdirilməsi nöqteyi-nəzərindən yanaşmalıyıq" (44).
Görünür, bu məlumatlar Sovet rəhbərliyi üçün ona görə maraq doğururdu ki,
Ankaradakı Sovet səfirliyi də öz növbəsində marşal Fevzi Çakmak barəsində son
dərəcə mənfi materiallar gizli şəkildə Moskvaya ötürürdü. Səfirliyin birinci katibi
S.Mixaylovun göndərdiyi məlumatda deyilirdi ki, marşal Fevzi Çakmak
kommunizmin qəti əleyhdarıdır. 1925-ci ildə Fəhlə İttifaqı ondan cəmiyyətlərinə
fəxri sədr olmağı xahiş etdikdə Çakmak fəxri sədrliyi öz üzərinə götürmək
təklifini rədd etmiş və fəhlə ittifaqının nümayəndələrinə demişdi: "Kommunizmin
sayəsində böyük və zəngin Rusiya xarabalığa çevrilmişdir. Qoy bu sizə yaxşı dərs
olsun". Daha sonra məlumatda qeyd olunurdu ki, Baş qərargah rəisi kimi marşal
Fevzi Çakmak Türkiyənin şərq vilayətlərində bizim üçün böyük çətinliklər
yaradıb. Onun göstərişi ilə Qarsda Sovet konsulluğu və ticarət nümayəndəliyinin
filialı üçün müstəsna dərəcədə çətin bir şərait yaradılıb. Montrö konfransı zamanı
R.Aras Sovet nümayəndələrinin bu və ya digər təklifindən imtina edəndə bunu
bilavasitə marşal Çakmakın göstərişlərinə istinadən edirdi (45).
Sovet diplomatik orqanları hətta Hatayın Türkiyəyə birləşdirilməsini də marşal
Çakmakın fəaliyyəti ilə əlaqələndirirdilər. Onun haqqında hazırlanan məlumatda
göstərilirdi ki, hələ 1922-ci ildə Fevzi Çakmak Baş nazir olduğu zaman Türkiyə-
Suriya sərhədlərinə səfər etmiş və məhz bu səfərdən sonra Hatayın bir sıra
şəhərbrinin əhalisi Türkiyə ilə sərhədlərin təhsis edilməyəcəyi təqdirdə fransızlara
qarşı partizan müharibəsinə başlayacaqları ilə hədələmişdilər. Hatay böhranı
zamanı Atatürkün 1936-cı ildə Suriya sərhədlərinə nümayişkarcasına səfərinin də
sənəddə marşal Çakmakla keçirilən müşavirədən sonra baş tutduğu vurğulanırdı
(46).
31
Hatay probleminin həll olunması Türkiyənin Montrö konfransında qazandığı
diplomatik uğurun bilavasitə nəticəsi idi. 1937-ci ilin yanvarından etibarən Hatay
məsələsinin həll olunması nəinki Türkiyə xarici siyasətinin, eləcə də Mustafa
Kamal paşanın həyatının başlıca məramına çevrilmişdi. Vəfatından düz bir il öncə
1937-ci ilin noyabr ayının 10-da "Cümhuriyyət" qəzetinə verdiyi müsahibədə
Atatürk Hatayı şəxsi məsələsi kimi gördüyünü, işin silahlı mübarizə ilə həll
olunmasının az ehtimal olunduğunu, fəqət savaş ehtimalını da göz önünə aldığını
bildirmişdi. M.Kamal paşa əgər lazım gələrsə prezidentlikdən və Məclis
üzvlüyündən istefa verib, bir fərd olaraq ona qoşulacaq bir neçə arkadaşı ilə
birlikdə Hataya gedəcəyini və oradakı mücahidlərlə birlikdə məsələni yerində həll
edəcəyini açıq və səmimi bir dillə ifadə etmişdi (47).
1938-ci ilin yayında Hatayın qurtuluşu yolunda ciddi addımlar atıldı. İyulun 3-
də Fransa və Türkiyə Baş qərargahları arasında imzalanmış sazişə uyğun olaraq
iki gün sonra - iyulun 5-də 2500 nəfərdən ibarət olan Türk ordusu Hataya girdi. 24
avqust 1938-ci ildə keçirilən seçgilərdə türklər 40 millət vəkili yerindən 31-ni
götürdü və 2 sentyabrda "Hatay Cümhuriyyətinin" müstəqilliyi elan edildi. 29
iyun 1939-cu ildə Hatay Millət Məclisi Türkiyəyə birləşmək haqda qərar qəbul
etdi və 23 iyul 1939-cu ildə son fransız əsgərinin Hatayı tərk etməsi ilə bu proses
başa çatdı (48).
1937-ci ilin 8 iyulunda Tehranda Türkiyə, İran, Əfqanıstan və İraq arasında on
maddədən ibarət Saadabad paktının imzalanması Türkiyənin Yaxın və Orta
Şərqdə mövqelərini xeyli gücləndirdi. Saadabad paktına görə, tərəflər Millətlər
Cəmiyyətinə və Brian-Kelloq paktına bağlı olduqlarını, bir-birlərinin daxili
işlərinə qarışmadıqlarını, ortaq sərhədlərə hörmətlə yanaşdıqlarını, bir-birlərinə
qarşı hər hansı təcavüzə yol verməyəcəklərini təsdiq etdilər.(49) Bir sıra Sovet
tarixçiləri Türkiyənin öncül rol oynadığı Saadabad paktını Yaxın Şərq Antantası
adlandırsalar da, bu paktla Türkiyə bir növ Qərbdə başladığı təhlükəsizlik
sistemini Şərqdə tamamladı. Əslində, bir çoxlarının iddiasının əksinə olaraq bu
pakt Yaxın və Orta Şərqdə Britaniya təsirinin güclənməsinə deyil, Türkiyənin
bölgədə barışçı siyasətin təşkilatçısına çevrildiyini nümayiş etdirdi (50).
1937-ci ilin oktyabrında Baş nazir İsmət İnönünün istefaya göndərilməsi və
ictimai fikirdə Qərbpərəst siyasətə tərəfdar kimi qəbul edilən Celal Bayarın Baş
nazir təyin edilməsi Sovetlər tərəfindən münasibətlərin soyuqlaşması kimi qəbul
olunurdu. Halbuki az sonra Türkiyənin rəhbərliyinə qayıdan İ. İnönü Sovetlərin
ehtimalının əleyhinə olaraq Qərblə yaxınlaşma siyasətinin əsas müəlliflərindən
birinə çevrildi. SSRİ Xalq Xarici İşlər Komissarlığının Yaxın Şərq şöbəsinin
müdiri N.Novikovun İ.İnönü haqqında hazırladığı arayışda göstərilirdi ki, o,