47
Danışıqların gedişini yumşaldan belə qısa mükalimədən sonra S. Saracoğlu
yenidən SSRİ ilə pakt bağlanması məsələsinə qayıtdı. O İngiltərə və Fransa SSRİ
əleyhinə müharibə aparacağı təqdirdə Türkiyənin hansı mövqe tutacağını izah etdi
və əlavə etdi ki, Sovet Ordusu Polşaya daxil olan zaman mən ingilis və fransız
səfirlərini yanıma dəvət edib onların hökumətlərinə məsləhət gördüm ki, Sovet
İttifaqını Almaniya ilə hərbi ittifaq bağlamağa təhrik etməsinlər, eyni zamanda
İngiltərə və Fransa ilə qarşılıqlı münasibətlərdə Türkiyə üçün elə şərait
yaratmasınlar ki, mən Moskvada çətin vəziyyətdə qalım. Lakin əgər müharibə
başlasa Türkiyə bitərəf qalacaqdır. Mən əminəm, Stalin də belə düşünür ki,
İngiltərə və Fransa SSRİ ilə saziş bağlamaq istəmirdilər. Lakin indi ağır dərsdən
sonra mən əminəm ki, ingilislər və fransızlar Sovet İttifaqı ilə razılığa gəlməyə
meyllidirlər. Sovet-Türkiyə paktı bütün anlaşılmazlıqları tənzimləyə bilər. Bu pakt
təkcə Türkiyə üçün deyil, ümumilikdə sülh işi üçün böyük əhəmiyyətə malik olan
daha geniş razılaşmaların başlanğıcı ola bilər. Söhbət İngiltərə və Fransa ilə
dostcasına sazişdən gedir (21).
İ.Stalin dəqiqləşdirmək məqsədi ilə soruşdu: bizim tərəddüdlərimizə
baxmayaraq Saracoğlu hesab edir ki, bizimlə pakt bağlana bilər? Bəli, bu mənim
inamımdır - deyə Ş.Saracoğlu cavab verdi. İ.Stalin isə öz növbəsində Türkiyə-
İngiltərə və Türkiyə-Fransa paktlarında nəyinsə dəyişməyin çətin olduğunu
soruşduqda Ş.Saracoğlu dedi: SSRİ ilə Rumıniya arasında münaqişə yaranarsa,
Türkiyə kənarda qalacaq. Mən bu haqda pakta düzəliş edilməsinə razıyam. Əgər
Sovet hökuməti desə ki, Türkiyənin hər hansı hərəkəti bizim dostlarımız
tərəfindən dost olmayan hərəkət kimi qiymətləndirilir, onda Türkiyə həmin
hərəkətdən çəkinər. O ki qaldı, düzəlişə və ya şərtə, əgər SSRİ tərəfindən adekvat
olaraq belə bir şey təklif olunsa, mən onu qəbul edəcəyəm. Bu düzəliş demək olar
ki, ümumi düzəliş məzmununda olacaq. Düzəliş irəli sürməkdə ingilislər özləri
təşəbbüs göstərdilər ki, əgər Rumıniya ilə bağlı münaqişə baş verərsə, Türkiyə ona
kömək etməkdən imtina edə bilər. Ş.Saracoğlunun şərhindən sonra İ.Stalin
məsləhət gördü ki, ingilis və fransızlarla iş görəndə yadda saxlamaq lazımdır ki,
bu adamlar o zaman öz öhdəliklərini yerinə yetirirlər ki, həmin vaxt bu onlar üçün
sərfəli olsun. Nə vaxt ki, onlara sərfəli deyil, onlar öz öhdəliklərini yerinə
yetirmirlər. Məsələn, Çexoslovakiya, Polşa və digər yerlərdə olduğu kimi (22).
Göründüyü kimi, Türkiyə tərəfindən bütün güzəştlərə baxmayaraq, Sovet tərəfi
türklərlə qarşılıqlı yardım haqqında müqavilə bağlamaqdan bütün vasitələrlə
yayınır, hücum etməməklə bağlı öz üzərinə hər hansı öhdəlik götürməkdən söhbət
belə açmaq istəmirdi.
Şərqi Avropaya, xüsusilə Polşa, Baltikyanı ölkələrə və Finlandiyaya
münasibətdə Almaniya ilə razılığa gələn Sovet rəhbərliyi Balkan ölkələrinə
münasibətdə də belə bir razılaşmanın başlanğıcını qoyduğundan
48
Türkiyəni Balkanlardan çəkilməyə sövq edirdi (23). İ.Stalin məsləhət görürdü ki,
İngiltərə və Fransa ilə bağlanan paktda Balkanlarla bağlı Türkiyə öz üzərinə ciddi
öhdəliklər götürməsin. O, bunu Türkiyənin azad fəaliyyət imkanını özündə
saxlaması ilə izah etsə də, əslində bu tövsiyələrin arxasında, xüsusilə Rumıniya və
Bolqarıstana münasibətdə Sovet maraqları açıq-aydın görünürdü. Hadisələrin
sonrakı gedişi göstərdi ki, Bolqarıstan və Rumıniya ilə bağlı SSRİ faşist
Almaniyası ilə razılığa gəlmək ərəfəsindədir. Məhz buna görə Sovetlər çalışırdı ki,
imzalanma ərəfəsində olan ingilis-fransız-türk sazişinin Balkanlara aid olan
üçüncü bəndi ya çıxarılsın, ya da məsləhətləşmə xarakteri daşısın. Bununla Sovet
tərəfi Rumıniya və Bolqarıstanda hərbi əməliyyatlar başlanacağı təqdirdə
Türkiyəni bu əməliyyatlardan kənarda saxlamaqla ingilis və fransızların
Balkanlarda fəaliyyətini məhdudlaşdırmış olurdu. İ.Stalin deyirdi: "Əgər
Bolqarıstan Türkiyə əleyhinə çıxarsa, onda onu vurmaq lazımdır. Lakin digər
hallarda Bolqarıstanı nə üçün vurmaq lazımdır?"(24). Bunun əksinə olaraq,
Ş.Saracoğlu belə hesab edirdi ki, əgər İtaliya Türkiyəyə hücum etsə, yaxud
Bolqarıstan Balkan ölkələrindən birinə hücum etsə, Türkiyə vuruşmalı olacaq.
Onun fikrincə, Yunanıstanın işğal olunması Türkiyənin işğal olunmasına bərabər
idi. Ş.Saracoğlu dedi: "Yunanıstan Türkiyəyə hücum etmək üçün bir körpüdür.
Yunanıstan bizim həyati məsələmizdir" (25).
İ.Stalin bütün vasitələrə Türkiyəni Balkan ölkələrindən kənarda saxlamaq üçün
belə bir fikir söylədi ki, qarşılıqlı yardım haqqında pakt Balkanlarsız Türkiyəni,
yəni bilavasitə Boğazlardan və Qara dənizdən hücum olacağı təqdirdə meydana
çıxacaq məsələləri əhatə etsin. Balkanlarda hər hansı hadisə baş verərsə,
məsləhətləşmələr aparılsın. Ş.Saracoğlu bu fikrin arxasında dayanan niyyətləri
yaxşı anladığından bildirdi ki, Balkanlardan söhbət gedəndə Avropa Türkiyəsinin
Balkanlara aid olması nəzərə alınmalıdır (26). Türkiyə ehtiyat edirdi ki, vəziyyət
gərginləşəcəyi halda Rumıniyaya Sovet təzyiqi güclənsin və Bolqarıstan kiminləsə
birləşsin. Az sonra Türkiyənin bu narahatçılığı özünü doğrultdu. Sovet
rəhbərliyinin Türkiyəni balkanlardan uzaqlaşdırmaq cəhdi ilk növbədə onunla
bağlı idi ki, 23 avqust Sovet-Alman müqaviləsinə əlavə olaraq elə həmin gün
bağlanmış dörd bəndlik gizli protokolun 3-cü bəndi məhz Bessarabiyaya aid idi.
Molotov və Ribbentropun imzaladıqları gizli protokolda Bessarabiyaya Sovet
iddiası təmin edilmiş, Almaniya tərəfinin buna qarşı olmadığı təsbit olunmuşdu
(27).
Nəhayət, uzun sürən mübahisələrdən sonra razılaşdırılması nəzərdə tutulan
Sovet-Türkiyə paktı ilə bağlı bir sıra detallar müəyyənləşdirildi. V.Molotov Sovet
təklifini belə ümumiləşdirdi ki, İngiltərə və Fransa SSRİ-yə qarşı hücum edəcəyi
təqdirdə Türkiyənin onlar qarşısında götürdüyü öhdəliklər həmin dəqiqə öz
qüvvəsini itirir. Türkiyə