Microsoft Word hc ssri turkiye
Yüklə 4,41 Mb. Pdf görüntüsü
|
7
Xronoloji baxımdan bu monoqrafiya Sovet-Türkiyə münasibətlərinin 30-cu illərin sonundan başlayaraq 1953-cü ilə qədərki dövrünü əhatə edir. Osmanlı imperatorluğu ilə çar Rusiyasının, SSRİ ilə Türkiyənin bütövlükdə 500 ildən artıq olan münasibətləri fonunda öyrənilən xronoloji çərçivə ilk baxışda qısa görünə bilər. Lakin iki ölkənin münasibətlərində müharibə və xüsusilə ondan sonrakı dövrdə baş verən hadisələr öz siyasi məzmununa, beynəlxalq münasibətlərdə yerinə, soyuq müharibə erasının başlanmasında roluna, özündən sonrakı dövrlərə göstərdiyi təsirə görə Sovet-Türkiyə münasibətlərində əhəmiyyətli yer tutur. Birinci Dünya müharibəsindən sonra Sovet Rusiyası ilə Türkiyə arasında münasibətlərin bünövrəsmi Lenin və Atatürk qoymuşdular. Həmin dövrdə məğlub blokun içindən çıxan yeni Türkiyə ilə qalib Antantanın məğlub üzvü olan Rusiya arasında dostluq münasibətlərinin qurulması zamanın tələbi idi. Əlbəttə, bu münasibətlərin qurulmasında yaranmış beynəlxalq vəziyyətlə yanaşı, tərəflərin öz milli, ideoloji və sinfi maraqları da mühüm rol oynayırdı. Bütün Qərb ölkələrinə, qalib Atlantaya qarşı inqilabi mübarizəyə başlamış Türkiyə üçün Sovet Rusiyası ilə münasibətlər həyati əhəmiyyətə malik idi. Sovet Rusiyası isə Qərbdə sosialist inqilabının qələbəsinə ümidini itirdikdən sonra Şərqə üz çevirmişdi və Sovetlərin düşmənlərinə qarşı anti-imperialist müharibə aparan Türkiyəyə bolşevik eksperimentləri üçün əlverişli ölkə kimi baxırdı. Birinci Dünya müharibəsindən sonra hər iki ölkəni təhdid edən qalib ölkələrə qarşı mübarizədə maraqların eyniliyinə baxmayaraq Sovet Rusiyasının Mustafa Kamal paşanın simasında Türkiyə üçün bolşevik lideri hazırlamaq planları baş tutmadı. Antantaya qarşı mübarizədə sinfi maraqlara deyil, xalqın milli iradəsinə dayanan Atatürk Rusiya ilə yaxınlıq etsə də, bolşevik ideyalanın ölkəyə buraxmadı. Görünür, elə bunun nəticəsi idi ki, Sovet Rusiyasının xarici işlər komissarı G.Çiçerin İstanbulu azad edib kamalçılara deyil, daha sol türklərə verilməsini tövsiyə edirdi. Sovet Rusiyası ilə münasibətlərə ciddi əhəmiyyət verən Atatürk xarici siyasət məsələlərində Qərb orientasiyasına daha böyük maraq göstərirdi. Boğazlar məsələsinin müzakirə edil- diyi Lozanna konfransında Türkiyənin Qərblə əməkdaşlıq siyasəti rəsmi kurs olaraq təsdiqləndi. Sovet Rusiyasının ciddi cəhdlərinə baxmayaraq Türkiyə Boğazlar məsələsində 1923-cü ildə Qərb ölkələrinə bir sıra güzəştlərə getməli oldu. Lakin Qərblə başlanan bu əməkdaşlıq 1936-cı ildə Montrye konfransında öz nəticələrini verdi. Türkiyə Lozannada itirdiklərini Montryedə geri qaytardı və Boğazlar üzərində tam nəzarətini, suveren hüquqlarını bərpa edə bildi. Bu, Atatürkün Qərbə yönəlik siyasətinin ən mühüm nəticəsi idi. Birinci Dünya müharibəsindəki məğlubiyyətdən dərs alan Türkiyə İkinci Dünya müharibəsində son dərəcə ağıllı və ehtiyatlı bir siyasəti zərgər dəqiqliyi ilə həyata keçirə bildi. Ölkəni idarə edən siyasətçilər, türk diplomatiyası hər tərəfdən hərbi əməliyyatlarla əhatə olunmuş Türkiyəni müharibədən itkisiz çıxara bildilər. Bu, Türkiyənin xarici
8
siyasətinin mühüm uğuru idi. Böyük dövlətlər arasındakı ziddiyyətlərdən yararlanan Türkiyə İkinci Dünya müharibəsində neytral bir siyasətə üstünlük verdi. Lakin müttəfiqlərin, o cümlədən Sovet İttifaqı rəhbərliyinin də müharibənin ağır dövründə etiraf etdiyi kimi Türkiyənin neytrallığı müttəfiqlərin maraqlarına uyğun neytrallıq idi. Türkiyənin İkinci Dünya müharibəsi dövründə yeritdiyi siyasəti dəyərləndirən ABŞ alimi U.Bouen haqlı olaraq onu "tərəfli, fəqət savaşmayan ölkə" adlandırır. Həyatının son illərində Atatürk öz varislərinə "şimaldan gələcək təhlükəyə qarşı diqqətli olunuz" deyə vəsiyyət etmişdi. Bu vəsiyyətin həyatiliyi çox keçmədi ki, öz təsdiqini tapdı. Türkiyəyə qarşı Sovet iddiaları dünya müharibəsinin ilk aylarında meydana çıxdı. 1939-1940-cı illərdə Türkiyəyə münasibətdə faşist Almaniyası ilə həyata keçirmək istədiklərini SSRİ sonralar müttəfiqlərlə birlikdə həyata keçirmək niyyətində idi. Lakin ABŞ və xüsusilə Ankara ilə müttəfiqlik münasibətlərində olan Böyük Britaniya buna getmədilər. Nəticədə Türkiyə Qərb- Şərq qarşıdurmasının ilk mübarizə meydanına çevrildi. Hələ 1944-cü ilin noyabrından SSRİ-də Boğazlara birgə nəzarətin bir sıra variantlarını özündə əks etdirən müxtəlif təkliflər hazırlanmağa başlandı. 1945-ci ilin martında iyirmi il qüvvədə olan dostluq və neytrallıq haqqında Sovet-Türk müqaviləsi ləğv edildi. Onun ardınca SSRİ-nin Türkiyənin ərazi bütövlüyü və suveren hüquqlarına qarşı yönəlmiş tələbləri irəli sürüldü. Bütün bunlar az sonra soyuq müharibənin Stalin dövrünü səciyyələndirən əsəb savaşının başlanmasına gətirib çıxardı. Oxuculara təqdim edilən bu monoqrafiyanın əsas süjeti də məhz həmin savaşın tüğyan etdiyi 1945-1953-cü illərin dramatik hadisələri üzərində qurulmuşdur. Müharibə başa çatan kimi Sovet tələbləri ilə üzləşən Türkiyə soyuq müharibənin həyacanını, əsəb gərginliyini və xarici təhlükənin bütün qorxusunu yaşayan ilk ölkə oldu. Məhz bu qorxunun təsiri altında o, Böyük Britaniya təhlükəsizlik sisteminə, ABŞ-la sıx tərəfdaşlığa daha çox meyl etməyə başladı. Türkiyənin Trümen doktrinasının subyektinə çevrilməsi, Marşall planı üzrə yardımların alınmasına cəhd göstərməsi, müxtəlif regional bloklara can atması və nəticə etibarı ilə NATO-ya daxil olması Sovet təhdidinin bilavasitə yekunu idi. Bu problemi araşdıran zaman diplomatik yazışmalarda, gizli arayışlarda, dövlət başçıları və siyasi xadimlərin danışıqlarında "əsəb müharibəsi", güc nümayişi, hədə-qorxu ilə diz çökdürmək, təbliğat kompaniyası ilə psixoz vəziyyət yaratmaq, iqtisadi çətinliklər vasitəsi ilə ölkəni daxildən çökdürmək va s. ifadələrə tez-tez rast gəlmək olur. Bunlar məhz soyuq müharibənin arsenalına daxil olan mübarizə formaları idi. Bütün bunlarla yanaşı, Türkiyə siyasi dairələrinin Sovet təhlükəsini mövcud olduğundan daha artıq dərəcədə şişirtməsi, bu təhlükənin yaratdığı "əlverişli şəraitdə" Qərbə siyasi və hərbi inteqrasiya prosesini
Yüklə 4,41 Mb. Dostları ilə paylaş:
|