Microsoft Word hc ssri turkiye
Yüklə 4,41 Mb. Pdf görüntüsü
|
14
təsirindən ehtiyat edən kamalçılar 1920-ci ilin sonu, 1921-ci ilin əvvələrində kommunistlərə qarşı mübarizəni gücləndirdilər. 1921-ci ilin yanvarında M.Sübhi 15 həmkarı ilə birlikdə Bakıdan qayıdarkən Trabzon yaxınlığında öldürüldü (8). Bu hadisədən sonra Kommunist Partiyası və ona yaxın təşkilatlar qanundan kənar elan edildilər. Atatürk başqalarından daha tez kommunist ideyasının Türkiyə üçün məhvedici olduğunu başa düşdü və tezliklə kommunistpərəst qüvvələrin fəaliyyətini qadağan etdi. Ölkənin avropalaşdırılması onun siyasətinin üstün istiqamətinə çevrilməyə başladı. Lakin qeyd edilən ayrı-ayrı epizodlara baxmayaraq, tərəflər bir-birinə münasibətdə təmkinli davranmaq, bir-birinin maraqlarını gözləmək siyasətini 30- cu illərin ortalarına qədər qoruyub saxlaya bildilər. 30-cu illərdə beynəlxalq vəziyyətin gərginləşməsi, müharibə təhlükəsinin artması Türkiyəni daha ehtiyatlı xarici siyasət yeritməyə məcbur edirdi. Türkiyənin Brian-Kelloq paktına qoşulması, bu paktla bağlı Moskva protokolunu imzalaması, təcavüzkarın müəyyən edilməsi barədə London konvensiyasına qoşulması, Balkan Antantası paktını və Saadabad müqaviləsini bağlaması, Boğazlar məsələsi barədə Montrö sazişinin aparicı dövlətinə çevrilməsi onun Qərblə münasibətlərini xeyli dərəcədə yaxşılaşdırdı. Bütövlükdə bu siyasət Türkiyəni Britaniya maraqları cazibəsinə cəlb etdi. Sovet İttifaqı ilə dostluğa böyük əhəmiyyət verən Türkiyə Respublikasının birinci prezidenti Mustafa Kamal Atatürk eyni ilə Rusiyanın güclənməsinə də çox ehtiyatla yanaşırdı. Hələ 1932-ci ildə Almaniyada faşizmin hakimiyyətə can atdığı dövrdə Atatürk dünyada gedən prosesləri təhlil edərək demişdi ki, Avropanı işğal etmək iqtidarında olan güclü alman ordusu yaradıldıqdan sonra 1940-1946-cı illərdə alovlanacaq müharibədə nə İngiltərə, nə Fransa, nə də Almaniya deyil, məhz bolşevizm qalib olacaqdır. Bolşeviklər təkcə Avropanı deyil, Asiyanı da təhdid edən başlıca qüvvə olacaqdır (9). Montrö konfransı və bu konfransın yekunu kimi imzalanmış saziş Sovet- Türkiyə münasibətlərində xüsusi bir mərhələdir. XVIII yüzildən başlayaraq Rusiyanın Qara dənizə çıxmaq, Bosfor və Dardanell boğazlarına sahib olmaq arzuları onun xarici siyasətinin üstün istiqaməti kimi diqqəti cəlb edir. Birinci Dünya müharibəsində Osmanlı imperatorluğunun məğlub olması Boğazlar məsələsində Rusiyanın arzularının gerçəkləşməsi üçün əlverişli şərait yaratmışdısa da, Rusiya qalib Antantanın məğlub üzvü olduğundan bu şəraitdən istifadə edə bilməmişdi. Birinci Dünya müharibəsindən sonra Boğazlar məsələsi hüququ cəhətdən Lozanna konfransında tənzim edildi. Lozanna konfransında ruslar belə hesab edirdilər ki, Boğazlar Türkiyə istisna olmaqla bütün ölkələrin hərbi gəmilərinin üzünə bağlı olmalıdır. Onların təqdim etdiyi layihəyə görə yalnız müstəsna hallarda Türkiyə hökuməti xüsusi dekretlə,
15
ayrılıqda götürülmüş halda yüngül hərbi gəmilərin boğazlardan hər iki tərəfə keçməsinə icazə verə bilərdi, bu şərtlə ki, həmin səfərlər hərbi məqsədlər daşımasın. Müharibə zamanı isə boğazlar Türkiyə istisna olmaqla bütün ölkələrin gəmilərinin üzünə bağlı olmalı idi. Ən nəhayət, Türkiyə boğazları möhkəmləndirmək və oranı hərbirləşdirmək hüququ əldə etməli idi ki, Konvensiyanın qaydalarının yerinə yetirilməsinə nəzarət edə bilsin və bu barədə Konvensiya iştirakçıları qarşısında öhdəlik götürmüş olsun. Bu prinsiplərin Lozannada müdafiə olunması Sovetlərin Türkiyənin maraqlarını qorumaqdan daha çox öz təhlükəsizliyini təmin etmək zərurətindən irəli gəlirdi. Əgər bu təkliflərlə Rusiya Qara dənizdən digər dənizlərə keçmək imkanlarını itirirdisə, digər tərəfdən Sovetlərə düşmən olan ölkələrin hərbi donanmalarının Qara dənizə keçmək cəhdlərinin də qarşısını almış olurdu (10). Hətta Sovet Rusiyası Ankaraya təzyiq göstərmək yolu ilə Lozannada müttəfiq kimi çıxış etməyə onu razı salmaq fikrində idi. Rusiyanın xarici işlər koraissarı G.Çiçerin Lozannadan Moskvaya L.Karaxana yazırdı: "Ankaraya göstərmək lazımdır ki, əgər türk hökuməti bizim əleyhimizə olsa, biz özümüz müdafiənin digər vasitəsini tapacağıq" (11). Lakin bütün bu təzyiqlərin elə bir nəticəsi olmadı. Türklər Lozannada ingilislərə güzəştə getdilər və ingilis layihəsi əsas kimi qəbul olundu. Bu layihənin mahiyyəti isə iki prinsipdən ibarət idi: "Boğazlar azadlığı" və "Boğazlar zonasının demilitarizasiyası". Boğazlar məsələsində Türkiyənin Lozannada Sovet təkliflərini müdafiə etməməsi bir tərəfdən onunla bağlı idi ki, Türkiyə həmin dövrdə boğazlar üzərində təkbaşına nəzarət etmək iqtidarına malik deyildi. Digər tərəfdən Sevr müqaviləsindən imtina etmiş Türkiyə öz müstəqilliyinin beynəlxalq tanınmasına cəhd edirdi və buna uyğun olaraq milli mücadilə nəticəsində bərpa olunmuş milli hüdudlar Lozannada təsdiq olundu. Lozanna müqaviləsi xarici dövlətlərin Türkiyənin daxili işlərinə müdaxilərinə son qoydu. Ona görə də Lozanna müqaviləsi boğazlar məsələsində müəyyən güzəştlərə baxmayaraq, türk diplomatiyasının qələbəsi kimi qiymətləndirilə bilər. Heç şübhəsiz ki, Sovetlərlə eyni mövqedən çıxış edib beynəlxalq cəhətdən təcrid olunmuş vəziyyətdə qalmaq Türkiyə üçün ağır nəticələr verə bilərdi. Lakin Türkiyənin beynəlxalq vəziyyəti möhkəmləndikdən, ölkə daxilində Atatürk islahatları öz uğurlu nəticələrini verdikdən sonra Türkiyə yenidən boğazlar məsələsinə qayıtdı. 1933-cü ildən başlayaraq Türkiyə hökuməti dəfələrlə Lozanna sazişinin boğazların silahsızlaşdırılması ilə bağlı hissəsinə baxılmasının zəruriliyi barəsində öz fikrini bildirmişdi. Lakin İngiltərə hər dəfə bunun əleyhinə olmuşdu. Lakin 30-cu illərin ortalarında cərəyan edən hadisələr İngiltərənin öz etirazını geri götürməsi ilə nəticələndi. 1936-cı ilin 11 aprelində Türkiyə hökuməti Lozanna
Yüklə 4,41 Mb. Dostları ilə paylaş:
|