Microsoft Word hc ssri turkiye
Yüklə 4,41 Mb. Pdf görüntüsü
|
16
Konvensiyasını imzalamış dövlətlərə nota ilə müraciət edərək Konvensiyanın qərarlarına yenidən baxmaq təklifi ilə çıxış etdi. Notada deyilirdi ki, Türkiyə sülh və müharibə dövründə ticarət gəmilərinin Boğazlardan azad keçidini saxlamağa hazırdır və eyni zamanda tələb edirdi ki, Boğazlarda möhkəmlənmək hüququ ona qaytarılmalı, Türkiyə ərazilərinin toxunulmazlığını təmin etmək üçün Boğazların təhlükəsizliyi tənzim edilməlidir (12). Türkiyənin belə mövqeyi Avropada siyasi və hərbi şəraitin dəyişməsi ilə izah olunurdu. Türkiyə tərəfi bu fıkirdə idi ki, Lozanna Konvensiyasını imzalayan zaman hərbi gəmilərin boğazlardan keçməsinə ona görə razı olmuşdu ki, həmin dövrdə Avropada tərksilah prosesi gedirdi və bütün ölkələrin silahlı qüvvələri daha az təhlükəli idi. Lakin son illər Aralıq dənizində vəziyyət köklü şəkildə dəyişilmiş, narahatlıq artmış, proseslər təhlükəli xarakter almışdır. Beynəlxalq vəziyyətin gərginləşdiyi bir şəraitdə doğrudan da Lozanna müqaviləsi Türkiyənin təhlükəsizliyinə cavab vermirdi. Türkiyənin Boğazlarda hərbi qüvvə saxlaya bilməməsi, xarici dövlətlərin dəniz qüvvələrinin qeyri- məhdud sayda Boğazlardan keçməsi Türkiyəni hər an təhlükə qarşısında qoyurdu. Ölkə gözlənilməz vəziyyətlə üzləşə bilərdi. Boğazlar məsələsinə baxılmasında maraqlı olan Sovet tərəfi Türkiyənin asından narazı idi. Bu narazılıq ilk növbədə onunla bağlı idi ki, Türkiyə bütün digər ölkələrə öz təkliflərini SSRİ ilə razılaşmadan göndərmişdi. Sovet tərəfi belə hesab edirdi ki, notanın göndərilməsi faktı və onun mətni Sovetlərlə müzakirə edilməli idi. Lakin Sovet tərəfi öz narazılıqlarını açıq şəkildə büruzə vermədi. SSRİ Xarici İşlər Komissarlığı 1936-cı ilin aprel ayının 16-da Moskvadakı Türkiyə səfiri Z.Apaydına təqdim etdiyi cavab notasında göstərirdi ki, Türkiyənin öz ərazilərinin təhlükəsizliyini təmin etməyə yönəlmiş cəhdləri qanunauyğundur. Sovet hökuməti cavab notasında Türkiyənin təhlükəsizliyinin təmin edilməsi maraqlarına və bu ərazidə sülhün və sabitliyin təmin edilməsinə uyğun olaraq Boğazlar məsələsi ilə bağlı danışıqlarda iştirak etməyə hazır olduğunu bildirdi (13).
Sovetlərin belə mövqeyi səfir Z.Apaydın tərəfindən məmnunluqla qarşılandı və cavab notası tezliklə Ankaraya çatdırıldı. Qeyd etmək lazımdır ki, Z.Apaydın Sovet İttifaqına loyal münasibət bəsləyən təcrübəli diplomat idi. O, bir müddət Londonda səfir işləmiş, 1925-ci ilin mayında isə birinci dəfə SSRİ-yə səfir təyin edilmişdi. Onun Moskvadakı birinci missiyası 1927-ci ilin noyabrına qədər davam etmişdi. Elə həmin il Apaydın üçüncü məclisə Diyarbəkirdən millət vəkili seçilmiş, əvvəl Məclisdə xarici işlər komissiyasına başçılıq etmiş, 1935-ci ilə kimi isə İ.İnönü kabinetində müdafiə naziri vəzifəsini tutmuşdu. 1935-ci ilin iyununda isə yenidən Moskvaya səfir təyin edilmişdi. Z.Apaydının Moskvada ikinci missiyası 1939-cu ilin avqustuna qədər davam etmişdi. Türkiyə ilə SSRİ arasında 17
17 dekabr 1925-ci il müqaviləsinin, 15 mart 1927-ci il ticarət müqaviləsinin imzalanmasında, Sovet və Türkiyə xarici işlər nazirlərinin 1927-ci ildə Odessada keçirilən görüşlərində bilavasitə iştirak etmişdi. 1935-ci ildə V.Molotovla görüşdə Z.Apaydın Türkiyə üçün üç milyon rubl kredit almağa nail olmuşdu (14). Türkiyənin 11 aprel notası ilə bağlı qeyd etmək lazımdır ki, may ayının 2-nə qədər İtaliya istisna olmaqla maraqlı dövlətlərin hamısı Lozanna Konvensiyasına yenidən baxılması üçün konfrans çağırılmasına razı olduqlarını bildirmişdilər (15). Xarici işlər naziri R.Aras və nazirliyin baş katibi N.Menemençioğlu gələcək konfransın iştirakçısı olan dövlətlərin paytaxtlarına səfərlər etmiş və onun çağırılması ilə bağlı mühüm məsələləri maraqlı dövlətlərlə razılaşdırmışdılar. Konfransın Millətlər Cəmiyyəti Şurasının 1936-cı il iyun sessiyasından sonra Montrö şəhərində keçirilməsi barədə may ayının sonunda R.Arasla M.Litvinov arasında razılıq əldə edilmişdi. Eyni zamanda Türkiyədəki Sovet müvəqqəti işlər vəkili L.Karaxan göstəriş almışdı ki, Türkiyə hökuməti ilə danışıqlara başlayıb onların qarşıdakı konfransda yeridəcəkləri xətti aydınlaşdırsın. Montrö konfransına hazırlığın gedişində ilkin olaraq Sovet hökuməti öz nümayəndələrinə tövsiyə etmişdi ki, Boğazlarda hərəkətlə bağlı Qara dəniz ölkəsi olan və olmayan dövlətlərin hərbi gəmilərinə münasibətdə fərqli yanaşma xətti əsas götürülməlidir. Sovet mövqelərini özündə əks etdirən sənəddə göstərilirdi: Qara dəniz ölkəsi olmayan dövlətlərin bütün növdən olan hərbi gəmiləri üçün dinc dövrdə Qara dəniz boğazlarından keçməsi qadağan edilir, müstəsna hal kimi vuruşmayan dövlətin bir kreyser və dörd esminesdən artıq olmayan tərkibdə suüstü gəmilərinin dostluq səfərlərinə icazə verilir. Sənəddə daha sonra qeyd edilirdi ki, müharibə zamanı Türkiyə istisna olmaqla bütün dövlətlərin hərbi gəmilərinin boğazlardan keçməsi qadağan edilir, digər dövlətlərin (o cümlədən Qara dəniz dövlətlərinin) hərbi gəmilərinin boğazlardan keçməsinə Millətlər Cəmiyyətinin sanksiyası ilə o halda icazə verilir ki, bu özünü-müdafiə və ya təcavüzə məruz qalmış dövlətə kömək göstərmək xarakteri daşısın (16). Bu təlimata uyğun olaraq Sovet müvəqqəti işlər vəkili L.Karaxan ilkin olaraq Ankarada Türkiyə Xarici işlər naziri R.Arasla fikir mübadiləsinə başladı. Danışıqlar gedişində R.Aras iyun ayının 4-də Türkiyə hökumətinin Boğazlar rejimi ilə bağlı mövqelərini əks etdirən təklifləri Karaxana bildirdi. Orada deyilirdi: 1) Hərbi gəmilərin boğazlardan keçməsi qadağan edilir; 2) Yalnız Qara dəniz dövlətlərindən birinə qabaqcadan razılaşdırılmış,lakin aşağıdakı məhdudiyyətlərlə səfərlərə icazə verilir: a) eskadranın - hərbi dəniz gəmiləri birləşməsinin tərkibi bir xətt gəmisi, iki mina gəmisi və bir sualtı qayıqdan artıq olmamalıdır; b) gəmilərin su tutumu 28 min tonu keçməməlidir Yüklə 4,41 Mb. Dostları ilə paylaş:
|