Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi / Journal of Turkish World Studies,
Cilt: VII, Sayı 1, Sayfa: 1-20, İZMİR 2007.
1
CENGİZNÂME HAKKINDA BAZI DEĞERLENDİRMELER
Some Evaluations on Genghisname
Erdoğan ALTINKAYNAK
*
Özet
Cengiznâme adlı eserdeki bazı mitolojik motifler incelenmiştir. Bu motiflerin Türk
destanları, halk hikâyeleri, masalları ve mitolojisi ile mukayesesi yapılmıştır. Cengiznâmenin
oluşumu ile ilgili görüş belirtilmiştir. Bu motiflerin tamamı dini metinlerde geçmektedir.
Anahtar Kelimeler: Cengiznâme, Ağaç, Kuş,
Mitoloji, Doğum, Kur’an, Hadis, Kült.
Abstract
In the work called Genghisname some mythological motifs have been considered.
These motifs have been compared with Turkish legends, folk tales, epic poems and
mythology. The informations on the formation of Genhgisname have been detailed. All of
these motifs are summarized in teological readings.
Key Words: Genghisname, Tree, Bird, Mythology, Birth, Quran, Hadith, Cult.
Cengiz (Çingiz) meşhur Moğol hükümdarıdır. 1167–1227 yılları arasında yaşamıştır, asıl adı
Timuçin olan bir dünya imparatorudur. Orta Asya Türkleri, Cengiz’i İslâm kahramanı olarak görmüşler
ve ona kutsallık da atfetmişlerdir. Batıdaki Türkler tarafından ise Cengiz adı zulüm remzi olarak
kullanılmış, edebi eserlere de böyle geçmiştir. Cengiznâme’de Cengiz, bir Türk kahramanı olarak kabul
edilmekte ve hikâye Türk tarihi gibi anlatılmaktadır. Cengiznâme Moğol hanları destanî tarihi olarak
kabul edildiğinden; tarih araştırmacılarının da dikkatini çekmiştir.
Cengiznâme‘nin en eski yazması XVI. asra aittir. XVII. asırdan kalma olduğu
tahmin edilen bir
yazma da Paris Bibliothegue Nationale’(Suppl. Turc. Nu.148) dedir. İlk çalışma Kazan’da I. I. Hal’fın
tarafından yapılmıştır.
1
Eser üzerine en son çalışma Maria Ivanıcs – Mirkasım A. Usmanov tarafından
yapılmıştır.
2
Türkiye’den Abdulkadir İnan
3
, Orhan Şaik Gökyay
4
, Zeki Velidi Togan
5
çalışmış ve Mustafa
S. Kaçalin bir tez hazırlamıştır. Bununla birlikte pek çok kişi de Cengiznâme üzerinde değerlendirmelerde
bulunmuştur. Üzerinde çalıştığımız metin,
Peterburgskoye Atdeleniye, İnstituta Vastokovedeniya
Rassiiskoy Akademi Nauk’da,
B 344 numara ile kayıtlı, Ebubekir bin İbrahim tarafından hazırlanan matbu
nüshadır.
Cengiznâme; Cengiz Han soyunun efsanevî hayatlarını hikâye eder. Orta Asya Türkleri arasında
çok yaygın olarak bilinen destani hikâyedir. Cengiznâme’nin Orta Asya Türkleri arasındaki bir diğer adı
da; “Dâstân-ı Nesl-i Cengiz Han”dır. Adı bilinmeyen biri tarafından yazılmış bu kitap, Başkurtlar,
Tatarlar ve Kazaklar arasında büyük şöhrete sahiptir. Orta Asya’da yaşayan Türk boyları arasında XIII.
asırda doğup gelişen Cengiznâme’nin; Moğol hükümdarı Cengiz’in hayatı, kişiliği
ve fetihleri ile ilgili
olarak Cengiz’in oğulları tarafından idare edilen Türkler tarafından meydana getirildiği söylenebilir.
Eserdeki farklı motiflerin ortaya çıkışı Orta çağ Arap, Fars, Moğol ve Eski Türk tarihi-edebi miraslarına
bu yönde Cüveyni’nin “Tarih-i Cihangüşa”, Reşidüddin’in “Camiü’t-Tevarih”, Moğollar’ın Yuan çao b
işi”(Büyük Rivayet) ve “Altın Defter” eserlerine “Kitab-ı Dedem Korkut” ve Ebu’l Gazi’nin “Şecere-i
*
Yrd.Doç.Dr., Giresun Üniversitesi, Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü.
1
I. I. Hal’fın,
Zin ‘Dzingiz-hana i Aksak Timura, Kazan 1822.
2
Maria İvanics – Mirkasım A. Usmanov,
Das Buch der Dschingis – Legende (Defter-i Çingiz-nâme) I, Szeged 2002.
3
Abdülkadir İnan, “Destan-ı nesl-i Çengiz Han Kitabı Hakkında 1”,
Azerbaycan Yurt Bilgisi, 9-14, 1934.
4
Orhan Şaik Gökyay, “Hânnâme”,
Necati Lugal Armağanı, Ankara 1968.
5
Zeki Velidi Togan, “Das özbegische Epos Channame”,
Central Asiatic Journal I (1955), 1956.
Erdoğan Altınkaynak
2
Türki” gibi eserlerine benzemektedir. Kompozisyon bakımından anonim olan “Cengiznâme” bir girişe ve
altı destan veya kıssaya ayrılır. Giriş kısmında Cengiz Han’ın soy ağacı verilmiştir. Bu soy zinciri dini ve
mitik kahramanlardan başlar. Eserin Asıl kısmını oluşturan parçalar tür ve şekil yönünden bir birinin
aynısı değildir. Yazar bunların hepsini de “destan” (kıssa) diye adlandırsa da
ilk üç bölüm, sonraki
bölümlerden kesin biçimde ayrılır.
Cengizmâme’de İslâm ve Moğol kaynaklarında bulunmayan, ancak çok eski Çin yıllıklarından
öğrenebildiğimiz bir kısım destan motiflerine rastlanmaktadır. Bunlara göre Cengiz’in atalarından biri
olan Duyın Bayan annesi,
’Ulemâlik Körklü’nün güneş ışığından gebe kalması sonucu doğmuştur. Her ne
kadar bu hadise ile Uygur destanındaki ağaca nur inmesi sonucu ağaç içinde çocukların olması yolunda
bir benzerlik kurulsa da
6
bu motifin, Güneşin oğlu olarak Çin veya Japon mitolojileriyle bağlantısı olacağı
göz ardı edilmemelidir. Nihayetinde Japon mitolojisinde Güneş Tanrıçası’nın erkek kardeşi yeryüzüne
inerek, Dağ Tanrısının oğlu Toprak Tanrısı Ashi-na-dzu-chi’nin kızına talip olur.
7
Olağanüstü doğumların bir başkası da Cengiz’in doğumudur. Cengiz’in annesi Alango dul
kaldıktan bir müddet sonra, ışık olup yanına gelen bir bozkurttan gebe kalmış ve Cengiz,
böylece
doğmuştur. Oğulları Alango’ya, “
Turgay kuşu musun, su içip gebe olasın, mani denilen (11r) kuş musun,
güneş sıcaklığına gebe olasın, kavun karpuz musun, erkeksiz zahmet çekmeye, tavuk musun? küle yatıp,
debelenip yumurta salmaya, kurt annesi misin, köpek yiyip gebe olmaya? senin erkeğin (12r) ölmüştür.
Karnımda çocuk vardır diye halkı azdırır, kışkırtırsın dediler. Yoksa sen önceki gün bir buta satın alınmış
Yalın ile eğlenip, oynaşıp gebe mi olmuşsun dediler.’ Bu da bize gösteriyor ki, o zamanki anlayışlar
içinde, babasız dünyaya gelebilmenin değişik varlıklarda olduğuna inanılıyor. Su içerek, güneş
sıcaklığından, köpek yiyerek hamile kalma gibi olağanüstü doğum olayları biliniyor ve kabul ediliyor.
Anlatım esasına dayalı metinlerde de, babası olmayan çocuklar veya bir obje etkisiyle hamile kalan
kadınlara rastlamaktayız. Yine bu metinlerde en fazla hamile kalma durumu elma vasıtası iledir.
8
Bütün
bu hadiselerin temelinde, Meryem’in İsa’ya hamile kalması ilham kaynağı gibi durmaktadır. Anlatım
esasına dayalı metinlerde kahramanların fonksiyonlarını yapma tarzı birbirinden farklı olsa da, fonksiyon
itibariyle birbirine benzerlikler gösterir.
9
İnsanoğlu çok tembeldir, kolay kolay üretemez. Bu
üretkensizliği onu taklide yöneltir. Anlatım esasına dayalı metinler de, kendinden önceki toplumların
ürettikleriyle mümkün olmaktadır. Olağan üstü kahraman veya kendilerine kutsiyet yüklenmiş
kahramanlarla
birlikte, eserde masal kahramanlarına da rastlamaktayız.
Şabâ Sokur alnında bir gözü olan
Türükmen’dir ve bu da Tepegöz hikâyesine benzemektedir. Yukarda bir obje vasıtasıyla hamile kalmanın
yanı sıra, Dede Korkut Hikâyelerinde geçen
10
ve Cengizname’de de yerini alan, bir canlının, dua ile
kadına dönüştürülmesi hadisesi de vardır. ‘
Zeheb, Zühut, Zehut, bu üçü Nuh Peygamber aleyhisselâmın
duasıyla köpekten, eşekten, dişi kediden olmuşlardı.’ Anlatım esasına dayalı metinlerdeki kahramanlar,
zamanla fonksiyonel değişikliğe uğrayıp, başka anlatım esasına dayalı metin kahramanının yerine
geçebilmektedir.
11
Peygamberlerin büyük çoğunluğu ailenin tek çocuğudur. Hazreti Adem, Hazreti İbrahim, Hazreti
İdris, Hazreti İsa, Hazreti İsmail, Hazreti İshak,
Hazreti Muhammed, Hazreti Musa, Hazreti Nuh, Hazreti
Süleyman, Hazreti Yahya, Hazreti Yusuf, Hazreti Zekeriya tek çocuktur. Bu peygamberlerden birisi anne
ve babasız, birisi de babasız dünyaya gelmiştir. Hazreti Yakup’un ise ikizi vardır.
Cengiz Han da, Ülemâlik Körkli ve onun güneşten olma oğlu Duyın Bayan gibi ve anlatım
esasına dayalı Türk halk edebiyatı mahsullerindeki kahramanlarından; Almanbet, Asuman, Basat, Bey
6
Bahattin Ögel,
Türk Mitolojisi (Kaynakları ve Açıklamaları ile Destanlar), Türk Tarih Kurumu Yayınları, II. Cilt, Ankara
1995, s. 485.
7
Donald A. Mackenzie,
Çin ve Japon Mitolojisi, (Çev. Koray Akten), Ankara 1996, s. 307.
8
Esma Şimşek, “Türk Folklor ve Halk Edebiyatında Elma”,
Türk Dünyası Araştırmaları, 105, Aralık 1996.
9
Vladimir Propp,
Masalların Yapısı ve İncelenmesi, (Çev: Hüseyin Gümüş), Ankara 1987, s. 36.
10
Muharrem Ergin,
Dede Korkut Kitabı- I / Giriş-Metin-Faksimile, Ankara 1989, s. 77
11
Vladimir Propp,
age, s. 37.