Ihyou ulumid-din (Din ilmlarini jonlantirish) – Ilm kitobi. Abu Homid al-G’azzoliy
www.ziyouz.com kutubxonasi
139
boshqa bir nav bo‘lib, aql deya nomlanadi.
To‘rtinchisi g‘arizaning quvvati ishlarning oqibatini bilishga yetaklaydi, bir zumlik
lazzatga chaqiruvchi shahvatni mahv eta oladi. Agar aqlda mana shu quvvat hosil bo‘lsa,
uning egasi oqil deb nomlanadi. Kishining bir ishga kirishishi yoki tiyilishi uning oqibatini
o‘ylab, fikr qilish ila bo‘ladi, bir zumlik lazzat hukmi bilan emas. Bu ham insonni
hayvonlardan ajratib turadigan xususiyatlardandir.
Demak, birinchi qism asos, ildiz va manbadir. Ikkinchisi unga yaqin tarmoqdir. Uchinchi
qism birinchi va ikkinchining tarmog‘idir. To‘rtinchisi bo‘lsa, oxirgi samaradir va mana
shu oliy maqsaddir.
Qismlarning oldingi ikkisi tabiatan bo‘lib, qolgan ikkisi kasb bilan hosil qilinadi. Shuning
uchun ham Ali (karramallohu vajhahu) bunday deganlar: «Aqlni ikki xil bildim: biri
tabiiy, biri kasbiy. Tabiiy aql bo‘lmasa, kasb qilingani foyda bermaydi. Xuddi ko‘r ko‘zga
quyosh foyda bermagani kabi».
Payg‘ambarning (sollallohu alayhi vasallam): «Alloh azza va jalla aqldan ko‘ra
ikromliroq xalqni yaratmadi»,
206
degan so‘zlarida iroda qilingani tabiiy aqldir. Kasb
qilingani esa quyidagi ko‘rsatmalarida iroda etilgan: «Odamlar yaxshilik va solih amallar
eshiklariga yaqinlashsa, sen aqling bilan qurbat hosil qil».
207
Bu ma’no Nabiyning
(sollallohu alayhi vasallam) Abu Dardoga (r.a.) bergan ushbu maslahatlarida ham
anglashiladi. U zot: «Aqlingni oshir, Rabbingga yaqinliging oshadi», dedilar. Abu Dardo:
«Ota-onam sizga fido bo‘lsin, buni qanday qilaman?» deb so‘raganlarida, Rasululloh
(sollallohu alayhi vasallam) shunday javob berdilar: «Alloh taoloning haromlaridan
saqlan va farzlarini ado et, oqil bo‘lasan. Amallarning solihlarini qil, o‘tkinchi dunyoda
daraja va hurmating ziyoda bo‘ladi, kelajak oxiratda esa, u bilan Rabbing azza va jalla
huzurida qurbat va izzatga yetishasan».
208
Said ibn Musayyabdan rivoyat etiladi: «Umar, Ubay ibn Ka’b va Abu Hurayra (roziyallohu
anhum) Rasululloh (sollallohu alayhi vasallam) huzurlariga kirishdi va: «Yo Rasululloh,
odamlarning olimi kim?» deb so‘rashdi. Payg‘ambar (sollallohu alayhi vasallam): «Oqil»,
dedilar. «Odamlarning obidi kim?» deb so‘rashdi. «Oqil», dedilar. «Odamlarning afzali
kim?» deb so‘rashganida ham: «Oqil», dedilar. So‘ng: «Oqil – muruvvati komil, fasohati
zohir, qo‘li ochiq va darajasi ulug‘ bo‘lgan kishi emasmi?» deyishganida, Rasululloh
(sollallohu alayhi vasallam):
«Zero, bularning barchasi faqat hayoti dunyo matolaridir. Oxirat esa,
Parvardigoringiz nazdida taqvodor zotlar uchundir» (Zuxruf surasi, 35-oyat).
Albatta, oqil garchi dunyoda xor va zalil bo‘lsa-da, muttaqqiy taqvodor kishidir»,
209
deb
javob berdilar.
206. Termiziy «Navodir» kitobida zaif sanad ila rivoyat qilgan.
207. Abu Nu’aym Alidan rivoyat qilgan isnodi zaif.
208. Ibn Mijbar va undan Horis ibn Abu Usoma, Termiziy rivoyat qilgan.
209. Ibn Mijbar rivoyati.
Rasululloh (sollallohu alayhi vasallam) boshqa bir hadisda aytadilar: «Oqil odam Allohga
iymon keltirgan, rasullarini tasdiqlagan va toatida amal qilgan kishidir».
210
Ihyou ulumid-din (Din ilmlarini jonlantirish) – Ilm kitobi. Abu Homid al-G’azzoliy
www.ziyouz.com kutubxonasi
140
Mana shu g‘arizaning asl ismi asl lug‘atda, shuningdek, iste’molda bo‘lmog‘i istebohlidir.
Balki uni ismlarga uning samarasi o‘laroq ishlatiladi. Masalan, ilm qo‘rqish, olim esa,
Alloh taolodan qo‘rqqan kishidir. Demak, qo‘rqish ilmning samarasi ekan. Unga
qo‘rqishdan boshqa ma’no berilsa, majoz bo‘ladi. Lekin bu yerda maqsad lug‘at haqida
bahs qilish emas, balki «aql» lafzining to‘rt ma’noda mavjudligidir. «Aql» ularning
barchasiga ishlatiladi. Birinchisidan boshqa ma’nolarning borligi haqida ixtilof yo‘qdir.
Lekin to‘g‘ri gap birinchisining ham borligini va uning aslligini tasdiqlagandir.
Ilmlar go‘yo aql g‘arizasida fitratan yashiringan, qachon oshkor etadigan sabab tug‘ilsa,
borliqda namoyon bo‘ladi. Hatto bu ilmlar aqlga tashqaridan kelmagandek, xuddi unda
oldindan bo‘lib keyin ko‘rinadi. Buning yorqin misoli yer tagidagi suvdir. Qachon quduq
qazilsa, u ham ko‘rinadi. U yangi bir narsaning keltirilishi bilan emas, his bilan yig‘iladi
va ajraladi. Pistadagi yog‘, guldagi gulob ham shunga o‘xshashdir. Shuning uchun Alloh
taolo aytadi:
«Parvardigoringiz Odam bolalarining bellaridan (ya’ni pushti kamarlaridan to
qiyomat kunigacha dunyoga keladigan barcha) zurriyotlarini olib: «Men
Parvardigoringiz emasmanmi?» deb o‘zlariga qarshi guvoh qilganida, ular:
«Haqiqatan, Sen Parvardigorimizsan, bizlar bunga shohidmiz», deganlarini
eslang!» (A’rof surasi, 172-oyat). Bundan murod tillarining emas, nafslarining iqroridir.
Chunki odamlar tillarining iqrorida farqlanishadi. Ya’ni, tillar va shaxslarda iqror
bo‘luvchi, inkor etuvchi ham topiladi.
210. Ibn Mijbar Said ibn Musayyibdan mursal holda rivoyat qilgan.
Shuning uchun Alloh taolo aytadiki:
«(Ey Muhammad), qasamki, agar siz ulardan o‘zlarini kim yaratgani haqida
so‘rasangiz, albatta, ular «Alloh» derlar» (Zuxruf surasi, 87-oyat). Buning ma’nosi,
agar ularning holatlariga e’tibor bersangiz, nafslari va botinlari ularni Alloh yaratganiga
guvohlik beradi, deganidir. Yana aytadi:
«Alloh insonlarni yaratgan tabiiy xilqatni saqlangiz» (Rum surasi, 30-oyat). Ya’ni,
har bir odam fitratan Alloh azza va jallaga iymon bilan, ashyolarni qanday bo‘lsa,
shunday tanish bilan yaratilgan, ya’ni narsalarni idrok etishga iste’dodi borligi uchun
ham go‘yo ular haqidagi ilm bandaning aqlida yashirin mavjud bo‘lgandek.
Iymon nafslarida fitratan sobit ekan, insonlar bunda ikkiga bo‘linadi:
1. Haqdan yuz o‘girib, iqrorini unutganlar. Ular kofirlardir. 2. Xotirini ishga solib, iqrorini
eslaganlar. Ular avval guvohlik bergan, so‘ng g‘aflat bilan unutib, keyin yana eslagan
kishiga o‘xshaydilar. Shuning uchun ham Alloh azza va jalla aytadi:
«Va odamlar eslatma olishlari uchun o‘z oyatlarini bayon qiladi» (Baqara surasi,
221-oyat);
«(Ey Muhammad, ushbu Qur’on barcha odamlar) oyatlarini tafakkur qilishlari
va aql egalari eslatma-ibrat olishlari uchun Biz sizga nozil qilgan bir muborak
Kitobdir» (Sod surasi, 29-oyat);
Ihyou ulumid-din (Din ilmlarini jonlantirish) – Ilm kitobi. Abu Homid al-G’azzoliy
www.ziyouz.com kutubxonasi
141
«Allohning sizlarga bergan ne’matini va: «Eshitdik va itoat qildik», degan
paytingizda sizlar bilan bog‘lagan ahd-paymonini eslangiz» (Moida surasi, 7-
oyat);
«Qasamki, Biz Qur’onni zikr-eslatma olish uchun oson qilib qo‘ydik. Bas, biron
eslatma-ibrat oluvchi bormi?» (Qamar, 17-oyat). Bu oyatning zikr-eslatma deb
nomlanishi haqiqatdan yiroq ish emas. Eslatma ikki xil bo‘ladi: 1. Xotirga kirgan, keyin
unutilgan narsani eslash. 2. Fitratda yashirin bo‘lgan narsani yodga olish. Bu hol basirat
ko‘zi bilan qaragan kishiga oson, ammo ochiq-ayon narsaga emas, eshitganiga taqlid
qilish bilan qanoatlanadigan kishiga og‘irdir. Shuning uchun ham uni mana shunday
oyatlar qarshisida yo‘ldan toyayotganini, eslash va nafslarning iqrori ta’vilida turli-tuman
odatlarga yo‘l qo‘yayotganini, xabarlaru oyatlarda turfa ziddiyatli xayollarga
berilayotganini ko‘rasan. Bu hol unga g‘olib kelib, hatto unga mensimay qaraydi, uni
ziddiyatli deb e’tiqod qiladi. Uning holati ko‘zi ojiz kishining bir hovliga kirib, terib
qo‘yilgan idishlarga turtinib, «Bular qanday idishlar bo‘ldi? Yo‘ldan olib, joy-joyiga qo‘yib
qo‘yilmaydimi?» deganiga o‘xshaydi. Unga: «Idishlar o‘z o‘rnida turibdi, kamchilik
sizning ko‘zingizda», deyish lozim bo‘ladi. Basiratdagi kamchilik esa, ko‘zning ojizligidan
ko‘ra ulkanroqdir. Zero, nafs chavandozga, badan otga o‘xshaydi. Chavandozning ko‘rligi
otning ko‘rligidan zararliroqdir.
Botinning basirati zohir basiratiga o‘xshagani uchun Alloh taolo aytadi:
«(Payg‘ambarning) ko‘ngli ko‘rgan narsasini inkor etmadi» (Najm surasi, 11-
oyat);
«Shunday qilib, Ibrohimga (o‘zi hujjat qilib olishi) va aniq ishonuvchilardan
bo‘lib qolishi uchun osmonlar va yer mamlakatlarini ko‘rsaturmiz» (An’om
surasi, 75-oyat). Basiratning ziddini esa ko‘rlik deb nomladi:
«Zero, ko‘zlar ko‘r bo‘lmas, balki ko‘kraklardagi ko‘ngillar ko‘r bo‘lur» (Haj
surasi, 46-oyat);
«Kimki bu dunyoda ko‘r-gumroh ekan, bas, u oxiratda ham ko‘r va butunlay
yo‘ldan ozguvchidir» (Isro surasi, 72-oyat). Bu ishlarning ba’zisi
payg‘ambarlarga ko‘z bilan, ba’zisi basirat bilan kashf bo‘lgan. Ammo
barchasini ham ko‘rish deya atalaveradi.
Umuman, kimning botiniy basirati o‘tkir bo‘lmasa, u dinning faqat po‘stini va
suratini ko‘ribdi, mag‘zi va haqiqatiga yetishish unga yo‘l bo‘lsin.
Xullas, «aql» so‘zi mazkur ma’nolarda ishlatiladi.
Odamlarning aqlda farqlanishi bayoni
Aqllilik borasida odamlar bir-biridan farq qiladi. Tahsili kam kishi bilan gaplashishdan
ma’no yo‘qdir. Balki afzali va muhimi haqiqatni tezlik bilan ochiq aytishdir.
Bu to‘g‘rida ravshan haqiqat shuki, albatta tafovut ikkinchisidan boshqa uchala qismga
Ihyou ulumid-din (Din ilmlarini jonlantirish) – Ilm kitobi. Abu Homid al-G’azzoliy
www.ziyouz.com kutubxonasi
142
ham tegishlidir. Ikkinchi qism joizni joiz, maholni mahol qilish bo‘lgan zaruriy ilm edi.
Chunki kim ikkini birdan ko‘pligini bilsa, jismning bir paytda ikki makonda
bo‘lolmasligini, bir narsaning ham qadim, ham hodis (yangi paydo bo‘lgan) bo‘lishi
maholligini, shuningdek, uning boshqa o‘xshashlarini va idrok etilgan hamma narsani
beshak, muhaqqaq bo‘lishini biladi. Ammo uchta qismda tafovut mavjuddir.
To‘rtinchi qismga kelsak, u shahvatlarni yengishda quvvatning egallashidir. Bu to‘g‘rida
odamlarning farqlanishi sir emas. Hatto, bitta shaxsning holatlarida ham tafovut
ko‘rinadi. Bu xilma-xillik ba’zan shahvatning tafovutiga qarab bo‘ladi. Zero, ba’zi
shahvatlardan boshqalarini tark etishga oqil kishining kuchi yetadi. Lekin bu gap
nisbiydir. Masalan, yosh yigit o‘zini zinodan saqlay olmasligi mumkin. Yoshi ulg‘ayib, aqli
to‘lsa, nafsini tiya oladi. Riyo va mansab shahvati esa, katta bo‘lgan bilan zaiflashmaydi,
balki ziyoda bo‘ladi. Bunga shahvat ofatini bildiruvchi ilmdagi tafovut sabab bo‘lishi
mumkin. Shuning uchun tabib ba’zi zararli taomlardan saqlana oladi, ammo, aqlda unga
teng bo‘lgan, lekin tib ilmidan bexabar kishi zararli deb ishonsa ham. saqlanishga qodir
bo‘lmaydi. Tabibning ilmi qancha mukammal bo‘lsa, xavfi ham shuncha qattiq bo‘ladi.
Xavf aqlning qo‘shini, shahvatlarni so‘ndirish va tindirish qurolidir. Shuningdek, olim
kishi gunohlarning zararini kuchli bilgani tufayli gunohlarni tark etishga johildan ko‘ra
qodirroqdir. Men bu o‘rinda haqiqiy olimni nazarda tutmoqdaman, ko‘k choponli arbob
yoki befarosat kishini emas. Garchi shahvat jihatidagi ilmga tegishli bo‘lsa-da, biz bu xil
ilmni ham aql deya nomladik. Chunki u aql g‘arizasini quvvatlantiradi. Tafovut uni
jamlashdadir. Bu esa aql g‘arizasidagi tafovutning o‘zi bilan ham bo‘lishi mumkin.
Chunki aql kuchaysa, o‘z-o‘zidan shahvatni so‘ndirish ham tezlashadi.
Uchinchi qism esa, tajribalar ilmlaridir. Bu to‘g‘rida odamlarning tafovutini inkor etish
mumkinmas. Chunki ular isobaning (mo‘ljalga urish) ko‘pligi va idrokning tezligida
farqlanadilar. Buning sababi yo g‘arizadagi, yo shug‘ullanishdagi tafovutdan bo‘ladi.
Birinchisi bo‘lsa, u asl, ya’ni, g‘arizadir. Bundagi tafovutni inkor etishga umuman yo‘l
yo‘q. Chunki u nafsni yoritayotgan, uni tongga olib chiqayotgan nur misolidir. Uning
yoritish asoslari tamiz yoshida bo‘ladi. So‘ng yashirin tezlikda o‘sib ziyoda bo‘lib, to
qirqqa kirguncha kamolga yetib boradi. Buning misoli quyoshning chiqishiga o‘xshaydi.
Chunki tongda hali g‘ira-shira, nuri kam bo‘ladi. Keyin asta ziyodalashib, tik kelganida
mukammallik kasb etadi.
Basirat nurining farqi ko‘rish nurining tafovuti kabidir. Ko‘zi xira odam bilan ko‘zi o‘tkir
odam o‘rtasidagi farq ma’lum. Alloh azza va jallaning barcha maxluqotidagi sunnati
yaratishdagi tadrijiylikdir. Hatto shahvat g‘arizasi balog‘at yoshidagi bolada birdaniga
zohir bo‘lib qolmaydi, balki sekin-asta, tadrijiy ravishda paydo bo‘ladi. Barcha kuch va
sifatlar ham shundaydir. Odamlarning g‘arizadagi bu tafovutini inkor etgan kishi aql
nazoratidan bebahra odam kabidir.
Kim Payg‘ambar (sollallohu alayhi vasallam)ning aqllari oddiy xalqning, sahroyi
badaviyning aqlidek desa, uning o‘zi qora xalqdan tubanroqdir. G‘ariza tafovutini qanday
inkor qilish mumkin?! Agar aql g‘arizasi bo‘lmaganida ilm o‘rganishda odamlar
farqlanmasdi, aytilgan gapni ming mashaqqat bilan tushunadigan befahmlar, sal turtki
bilan anglab oladigan zakiylar, hech bir ta’limsiz ruhida haqiqat paydo bo‘ladigan komil
insonlar ham bilinmasdi. Bu hol Alloh taolo aytganidek:
«Uning moyi (tiniq, musaffoligidan) garchi unga olov tegmasa-da, (atrofni)
Ihyou ulumid-din (Din ilmlarini jonlantirish) – Ilm kitobi. Abu Homid al-G’azzoliy
www.ziyouz.com kutubxonasi
143
yoritib yuborgudek. (olov tekkach esa) nur ustiga nur (bo‘lur)» (Nur surasi, 35-
oyat). Hech bir ta’limsiz komillikka erishganlar payg‘ambarlardir. Zero, ularning
botinlarida tushunarsiz ishlar hech bir ta’lim va eshitishsiz ma’lum bo‘laveradi. Buni
ilhom deb ataladi. Bunga o‘xshash holat haqida Payg‘ambar (sollallohu alayhi vasallam)
shunday deydilar: «Albatta Ruhul quddus ongimga dam urib: «Xohlaganingizni yaxshi
ko‘ring, albatta, undan ajratasiz, xohlaganingizcha yashang, albatta, o‘lursiz.
Xohlaganingizcha amal qiling, unga qarab jazo-mukofot olasiz», dedi».
211
Maloikalarning
payg‘ambarlarga bu tarzda o‘rgatishlari quloq bilan ovozni eshititadigan, so‘z vositasi
bilan malakni ko‘rinadigan bo‘lgan ravshan vahiy kabi emas. Buning uchun bu haqda
«ongga dam urish» deya xabar berganlar. Vahiyning darajalari esa ko‘pdir. Bu mavzuga
chuqur kirishish muomala ilmiga munosib emas, balki u mukoshafa ilmidandir.
211. Sheroziy «Alqob» kitobida, Tabaroniy «Asg‘or va Avsat» nomli kitobida rivoyat qilishgan. Ikkoviniki ham zaifdir.
Vahiyning darajalarini bilish vahiy holatini keltirib chiqaradi, deb o‘ylama. Zero, tabib
kasalga tansihatlik darajalarini o‘rgatib, olim fosiqqa adolat darajalarini ta’lim berib
haqiqatdan yiroq emasdir. Demak, ilm bir narsa bo‘lsa, ma’lum qilingan narsa boshqa bir
narsadir. Payg‘ambarlik yoki valiylikni o‘rgangan haq bir kishi payg‘ambar yoki valiy
bo‘lavermaydi. Taqvo, parhezkorlik va ularning sirlarini bilgan har bir kishi taqvodor
bo‘la olmaydi.
Odamlar turli xil, ba’zilari ko‘zi ochiq, fahm-farosatli, ayrimlari faqat tanbeh, ta’lim bilan
anglaydi, ba’zilariga esa ta’lim ham, tanbeh ham kor qilmaydi. Bu xilma-xillik tuproq
tarkibining har xil bo‘linishiga o‘xshaydi. Ya’ni, ba’zi yerlarda suv to‘planadi va so‘ng
buloq bo‘lib oqib chiqadi, ayrim yerlarga ariq qazib, suv olib boriladi, ayrimlariga esa,
suv borgan-bormaganining farqi yo‘q. Xuddi shuningdek, odamlar ham aql g‘arizasida
farqlanadi. Aqllarning naql jihatidan tafovutiga Abdulloh ibn Salom rivoyat qilgan hadis
dalolat etadi. Arshning ulkanligi vasf etilgan uzun hadisda Payg‘ambar (sollallohu alayhi
vasallam) aytadilar: «Farishtalar: «Yo Rabbimiz, Arshdan ham ulkanroq narsa
yaratganmisan?» deyishdi. U zot: «Ha, u aqldir», deya javob qildi. «Uning o‘lchovini
nima bilan bilsa bo‘ladi?» deyishganida, Alloh: «Hayhot, uning ilmini ihota qilib bo‘lmas,
sizlar qum sonini bilarmisizlar?» dedi. Ular: «Yo‘q», deya javob berishdi, Alloh shunday
dedi: «Men aqlni qum adadicha turli-tuman qilib yaratdim. Odamlardan ba’zilariga bir
dona-bir donadan berilgan bo‘lsa, ayrimlariga ikki dona berilgan, yana boshqalariga uch,
to‘rt dona ato etilgan. Ulardan faraq miqdori, vasaq miqdori, va undan ham ko‘p
berilganlari bor» dedi».
212
212. Ibn Mijbar mukammal holda va Termiziy qisqa holda rivoyat qilishgan.
Agar, mutasavviflardan bir qavm nega aql va ma’qulni (aql yetgan narsani) mazammat
etishadi, deb so‘rasang, bilgilki, buning sababi odamlar aql va ma’qulning ma’nosini
mujodala va munozaraga ko‘chirganlaridir. Vaholanki, mujodala va munozara kalom
san’ati edi. O‘zlari esa nomlashda xato qildingiz, deya uni isbotlashni eplolmadi. Demak,
bu tillarda aylanib, qalblarda qaror topgandan keyin, aql va ma’qulni mazammat etdilar.
Ularning nazdidagi ma’no shudir. Ammo Holiqni tanitadigan, payg‘ambarlarning haqligini
bildiradigan botin basirat nurini Alloh taolo maqtab turgani holda, qanday qilib, uni
qoralash mumkin?! Agar u mazammat etilsa, boshqa nimani maqtab bo‘ladi?! Agar
shariat maqtalsa, uning durustligi nima bilan bilinadi? Ishonchsiz, yolg‘on aql bilan
Ihyou ulumid-din (Din ilmlarini jonlantirish) – Ilm kitobi. Abu Homid al-G’azzoliy
www.ziyouz.com kutubxonasi
144
bilinsa, unda shariat ham yomon bo‘ladi-ku?! Shariat yaqiyn ko‘zi bilan idrok etiladi, aql
bilan emas, degan kishining so‘ziga e’tibor qilinmaydi. Albatta, biz yaqiyn ko‘zi va iymon
nuri bilan nima iroda etilsa, aql bilan ham shu narsani iroda etamiz. U narsa odamzotni
hayvondan farqlab turadigan botiniy sifatdirki, u bilan ishlarning haqiqati idrok qilinadi.
Bu odatlarning aksari haqiqatlarni lafzlardan qidirgan qavmlarning jaholatidan paydo
bo‘ldi. Ular odamlarning lafzlaridagi istilohlarida adashishlari uchun adashib ketishdi. Aql
haqida shu miqdor yetarlidir. Vallohu a’lam.
Allohga hamd bo‘lsinki, Uning inoyati ila «Ilm kitobi» nihoyasiga yetdi. Sayyidimiz
Muhammadga va yer-osmon ahlidan tanlangan bandalarga Allohning salovoti bo‘lsin.
Bundan keyin «Aqoid qoidalari» kitobi keladi, inshaalloh.
Avvalda ham, oxirda ham yolg‘iz Allohga hamd bo‘lsin!
Onlineda o’qish:
http://forum.ziyouz.com/index.php?topic=824.0
Forum uchun Doniyor tayyorlagan.
www.ziyouz.com
2007
Dostları ilə paylaş: |