Microsoft Word II cild musiqi tarixi son 2017. doc
Yüklə 9,61 Mb. Pdf görüntüsü
|
394 Əfrasiyab Bədəlbəylinin elmi irsi bir neçə əsərdən ibarətdir. Onların arasında xüsusi yeri 1969-cu ildə çapdan çıxmış “İzahlı monoqrafik musiqi lüğəti” tutur. Ondan əvvəl, 1956-cı ildə çap olunmuş “Musiqi terminləri lüğəti” və həmçinin elmi xarakterli bir neçə məqalə sanki onun bu fundamental əsərinə hazırlıq işi idi. Bu kitabın çap olunması həm professional musiqiçilərin, həm də hə- vəskarların böyük marağına səbəb oldu, çünki müəllif musiqi mə- dəniyyətinin tarixi, nəzəri məsələlərini işıqlandıraraq, Azərbaycan dilində xüsusi ədəbiyyatdakı çatışmazlıqları doldururdu. Lüğətdə musiqi terminologiyasında formal tərcümələr nəti- cəsində müşahidə olunan ziddiyyətlərin aradan qaldırılmasına xüsusi diqqət yetirilmiş, musiqi təcrübəsində rast gələn musiqi terminlərinin müəllif izahı (şərhlər) da orada öz əksini tapmışdı. Lüğətdə olan qiymətli məlumatlar Əfrasiyab Bədəlbəylini qeyri- adi geniş elmi erudisiyaya malik olan bir tədqiqatçı kimi səciy- yələndirir. Bu musiqi lüğətində Qərbi Avropa, rus, şərq müəllif- lərindən, musiqi nəzəriyyəçilərindən, filosoflarından, şərqşünas- larından gətirilmiş sitatlar onun elmi məlumatlılığının miqyası və qarşıya qoyulmuş bu elmi məsələyə necə diqqətlə yanaşdığı barədə təsəvvür yaradır 1 . Lüğət 3 bölmədən ibarətdir. Birinci bölmə, Azərbaycan musiqi terminlərinə; ikincisi, musiqi təcrü- bəsində istifadə olunan rus terminlərinə; üçüncü, xarici terminlə- rə və dünya musiqi ədəbiyyatında istifadə olunan sözlərə həsr olunmuşdur. Bu lüğətdə müəllif özünü Azərbaycan musiqi ter- minologiyasının dərin tədqiqatçısı kimi göstərir, həmçinin Şərq- də istifadə olunan və Azərbaycan terminləri ilə çox oxşar olan musiqi terminlərinə böyük diqqət yetirir. Şərq musiqi mədəniy- yətinin dilini bilməsi ona orta əsr Şərq musiqisinin tarixi və nə- zəriyyəsini tədqiq etmək imkanı açmışdı. Məlum olduğu kimi, müsəlman Şərq ölkələri alimlərinin əmə- yi nəticəsində inkişaf edən elmi ənənə mədəni universallıq və mil- li xarakterlə seçilirdi... Şərq nəzəriyyəçiləri – farslar, türklər, ərəb- lər bu əsərləri musiqi elminin ümumi irsi hesab edir və öz elmi 1 Bağırova S. “Azərbaycan musiqisi və musiqiçiləri” (məqalələr, esse və rəylər). “O, öz dövrünü 40 il qabaqlamışdı” məqaləsi. Bakı, Təknur, s. 64. 395 nəzəriyyələri varisliyinin təsdiqi kimi onlara istinad edirdilər 1 . Bu mövqe lüğətin terminoloji fondunu tərtib edərkən Ə.Bədəlbəy- linin mövqeyini müəyyən etdi. Burada orta əsr musiqili nəzəri traktatlarda, yaxud İranın, Türkiyə və ərəb ölkələrinin musiqi təc- rübəsində istifadə olunan çoxlu termin və sözlər vardır. Ikinci böl- mədə Ə.Bədəlbəyli musiqi təcrübəsində geniş yayılmış və Azər- baycan dilində analoji anlayışlara uyğun gələn rus terminlərini vermişdir. Bu bölmədə dünya xalqlarının musiqi alətləri barədə, musiqişünaslıqda və musiqi təcrübəsində geniş istifadə olunan termin və anlayışlar barədə məlumat verilir. Lüğətdə polifoniya və harmoniyada istifadə olunan terminlərin də izahı verilir. Kiçik məqalələr, qeydlər və monoqrafik informasiyalar böl- məsində görkəmli orta əsr musiqişünasları və onların nəzəri traktatları, muğam sənətinin inkişafında mühüm rol oynamış xa- nəndələr, tarzənlər barədə məlumatlar verilir. Oxucuları orta əsr Azərbaycan musiqişünasları ilə tanış edərkən eyni zamanda on- ların nəzəri əsərlərinin izahatı verilir. Publisistik əsərlərə tarixi xarakterli oçerklər aiddir – not ya- zısının meydana gəlməsi və yaradılması barədə üç məqalə, məş- hur bəstəkarlara, müğənni və ifaçılara, onların yaradıcılıq fəaliy- yətinə həsr olunmuş məqalələr. Onlardan “Böyük bəstəkar” (Ü.Hacıbəyli), “Unudulmaz sənətkar” (A.Zeynallı), “Azərbay- can müğənnisi” (Bülbül), “Həyat simfoniyası” (M.Maqomayev), “Musiqi barədə söhbətlər” (Q.Qarayev), Ü.Hacıbəylinin silahda- şı görkəmli tarzənə həsr olunmuş “Qurban Pirimov” kitabçaları- nı göstərmək olar. “Qurban Pirimov” kitabçası Azərbaycan tar məktəbinin inkişaf və zənginləşməsində Qurban Pirimovun rolu- nu xüsusi nəzərə çarpdırır, həmçinin onun ifaçılıq yaradıcılığı- nın zəngin mənbə olduğunu, buradan bəstəkarların öz əsərləri üçün faydalı material əxs etdiklərini” 2 qeyd edir. Onun birinci dərəcəli məsələlərdən biri olan musiqi savadının tərbiyə olunmasına yönəlmiş “Musiqi barədə söhbətlər” kitabçası 1 Bağırova S. “Azərbaycan musiqisi və musiqiçiləri” (məqalələr, esse və rəylər). “O, öz dövrünü 40 il qabaqlamışdı” məqaləsi. Bakı, Təknur, s. 64. 2 Bədəlbəyli Ə. Azərbaycan bəstəkarları (Q.Qasımov, A.İsazadə). Bakı, İşıq, 1986, s. 226. 396 diqqəti cəlb edir. Burada müəllif musiqidə melodiya, təksəslilik, çoxsəslilik və s. kimi anlayışları işıqlandırır, öz izahatlarını Azər- baycan, rus, Avropa bəstəkarlarının əsərlərindən, həmçinin folk- lordan nümunələrlə əsaslandırır. Onun Azərbaycan mədəniyyətinin mühüm problemləri barədə məqalələri maraqlıdır. Bu məqalələr aşağıdakılardır: “Azərbaycan musiqisinin inkişafı haqqında”, “Mu- siqi mədəniyyətimiz yeni vəzifələr qarşısında” və s. “Azərb. SSR EA Xəbərləri”ndə çapdan çıxmış (1945, № 9) “Leyli və Məcnun”un Azərbaycan operası tarixində yeri” məqaləsi diqqəti cəlb edir. Burada o, Üzeyir Hacıbəylinin Azərbaycan ope- rasının yaradılmasında xüsusi rolunu qeyd edir. “Elm və həyat” jur- nalının redaksiya heyətinin üzvü kimi o, çoxlu rəylər, xatirələr, tən- qidi məqalələr, oçerklər yazmışdır. Onun Çaykovski, Rimski-Kor- sakov, Musorqski, Prokofyev kimi bəstəkarların opera tamaşalarına jurnalın səhifələrində verdiyi qiymət əsas məsələ ilə yanaşı, oxucu- ları bu müəlliflərin dahi əsərləri ilə tanış etmək məqsədi güdürdü. Onun Motsart haqqında məqaləsində müşahidələri maraqlıdır. Üze- yir Hacıbəyli tərəfindən Motsartın irsinə verilən yüksək qiyməti qeyd edən müəllif eyni zamanda Motsart sonatasının (c-dur № 15) xalq orkestri üçün musiqisinin ilk nümunələrinə, Üzeyir Hacıbəyli- nin “Çargah” və “Şur” fantaziyalarına təsirinə də toxunmuşdur. Əs- rin üçdə iki hissəsini (70 il) yaşamış Əfrasiyab Bədəlbəyli həyatı- nın yarısından çoxunu musiqiyə sərf etmişdir. Onun bir bəstəkar, dirijor, musiqişünas, mühazirəçi, publisist kimi çoxcəhətli fəaliyyə- ti yaradıcı şəxsiyyətin böyük istedadından xəbər verir. Onun televiziya ilə musiqi haqda söhbətləri, musiqinin müx- təlif problemlərinə həsr edilmiş çıxışlari geniş tamaşaçılar tərə- findən böyük marağa səbəb olmuşdur. *** Azərbaycan musiqisində ilk balet (“Qız qalası”) janrının banisi Əfrasiyab Bədəlbəylidən sonra, bu janrda artıq başqa xalqın (hind yazıçısı Rabindranat Taqorun eyniadlı poemasının motivləri əsasında) mövzusuna müraciət etmiş məşhur bəstəkar və dirijor, “Çitra” baletinin müəllifi Niyazinin həyat və yaradıcı- lığının xasiyyətnaməsinə keçid alırıq. Yüklə 9,61 Mb. Dostları ilə paylaş:
|