104
"
Kompüter şəbəkəsi" anlayışı ilə şagirdlər artıq tanış olmuşlar. Ona görə də
dərsin girişində dərslikdə olan sualları vermək məqsədəuyğundur.
Əlavə sual da vermək olar: "Nəyə görə qraflara aid dərslərdən sonra siz
kompüter şəbəkələrinə aid dərsi keçirsiniz? Onlar arasında hansı oxşarlıq var?"
"Fəaliyyət" bölümündə şagirdlərə sinifdə mövcud olan şəbəkəni sxematik (qraf
formasında) göstərmək təklif olunur. Sinifdə lokal şəbəkə mövcud deyilsə, ixtiyari
5 kompüter çəkib onların arasında əlaqələri göstərmək lazımdır.
Əgər sinifdə "müştəri–qulluqçu" şəbəkəsi qurulubsa, onda onu göstərən qraf adi
qraf olacaq, çünki informasiya həm müştəri kompüterlərdən qulluqçu kompüterə
ötürülür, həm də əksinə.
Məsələn, lokal şəbəkəni qraf şəklində belə göstərmək olar:
İkinci sualın cavabı şəbəkənin növündən asılıdır. Əgər şəbəkədə kompüterlər
ardıcıl birləşdirilibsə, yəni halqa topologiyasıdırsa, onda bir kompüterin işləməməsi
bütün şəbəkənin işini dayandıra bilər. Kompüterlərin birləşməsində ulduz topologi-
yasından istifadə edilibsə, informasiyanın ötürülməsində heç bir problem olmaya-
caq.
Qeyd. Adətən, məktəblərin lokal şəbəkələrində ulduz topologiyasından istifadə olu-
nur.
Məktəbin bütün kompüter siniflərini, direktor və müəllimlər otağını, kitabxa-
nanı birləşdirən lokal şəbəkə quraşdırılır.
Dərsin bu bölümündə yerli şəbəkələrin növlərindən danışılır. 8-ci sinif
dərsliyində kompüter şəbəkələri, onların topologiyaları haqqında qısa məlumat
verilmişdir. 9-cu sinifdə isə bu materiallar daha geniş formada təqdim olunur.
Kompüter şəbəkəsinin əsas xarakteristikası informasiyanın ötürülmə sürətidir.
Bu kəmiyyət saniyədə neçə bit informasiya ötürülməsi ilə müəyyən olunur (bit/s).
1 Kbit/s = 1024 bit/s;
1 Mbit/s = 1024 Kbit/s;
1 Gbit/s = 1024 Mbit/s.
Korporativ şəbəkələrdən danışarkən Azərbaycan təhsil sistemində fəaliyyət
göstərən AzEduNet təhsil şəbəkəsindən söhbət açmaq olar. Hazırda Azərbaycan
təhsil şəbəkəsinə Təhsil Nazirliyi və onun tabeliyində olan 2 minə yaxın qurum –
təhsil idarələri, şöbələri, ali, orta və orta ixtisas təhsili müəssisələri qoşulmuşdur.
Təhsil müəssisələri müxtəlif texnologiyalarla İnternetə bağlanmışdır: fiber
optik, ADSL və simsiz (3G, peyk antenası və s.). Ən yüksək sürəti fiber optik
bağlantısı verir (100 Mbit/s sürətə qədər). ADSL (4 Mbit/s sürətə qədər) və simsiz
(10 Mbit/s sürətə qədər) qoşulmalarının sürəti isə texniki şəraitdən asılıdır. Bu günə
qədər yalnız 60 təhsil müəssisəsi fiber optik qoşulmadan istifadə edir.
105
İzahat zamanı proyektordan istifadə məqsədəuyğundur.
Əlavə material
Şəbəkələrin əksəriyyətində şəbəkə serveri və müştəri kompüterləri ilə bərabər, daha iki
növ şəbəkə avadanlığından istifadə olunur: kommunikasiya qurğuları və transmissiya
qurğuları (şəbəkə kabellərini birləşdirən və siqnalları gücləndirən qurğular).
Lokal və qlobal şəbəkələrdə verilənləri ötürmək üçün müxtəlif qurğulardan istifadə
olunur.
Kompüter şəbəkəsi üçün aparat təminatının ən vacib hissəsi NIC ( network interface
card) şəbəkə adapteridir. Ona bəzən Ethernet-adapter, yaxud şəbəkə kartı da deyilir. O,
ayrıca kart kimi də, kompüterin ana lövhəsinin bir hissəsi kimi də ola bilər. Kompüterdə
şəbəkə kartının olub-olmamasını bilmək üçün sistem
blokunun arxa panelində RJ-45 yuvasını axtarın. O,
telefon kabeli üçün yuvanın (portun) böyüdülmüşünə
oxşayır, yalnız ora telefon kabelinin əvəzinə şəbəkə
kabeli taxılır.
Lokal şəbəkəni bir neçə kompüterdən təşkil
etmək üçün toparlayıcıdan istifadə olunur. Bu tip
qurğu ona daxil olan bütün informasiyanı, sadəcə,
ötürür. Yəni toparlayıcının portuna qoşulmuş
qurğuların hamısı eyni bir informasiyanı alır.
Dərsliyin "Araşdıraq-öyrənək" bölümündə şagirdlər göstərilmiş qrafların hansı
şəbəkə topologiyalarına uyğun olduğunu müəyyənləşdirməlidir.
Şin
Ulduz
Şin (xətti)
106
Əgər şagirdlər 7 kompüterdən ibarət ulduzvarı lokal şəbəkənin qrafını
qurublarsa, onda onun qonşuluq matrisini belə göstərmək olar:
1 2 3 4 5 6 7
1 1 1 1 1 1 1 1
2 1 0 0 0 0 0 0
3 1 0 0 0 0 0 0
4 1 0 0 0 0 0 0
5 1 0 0 0 0 0 0
6 1 0 0 0 0 0 0
7 1 0 0 0 0 0 0
"Öyrəndiklərinizi yoxlayın" bölümündə şagirdlər verilmiş sualları cavablandıra
bilərlər.
Qiymətləndirmə meyarları: fərqləndirmə, sadalama
I səviyyə II
səviyyə III
səviyyə IV
səviyyə
Kompüter şəbə-
kələrini quruluşu-
na görə çətinliklə
fərqləndirir.
Kompüter şəbəkə-
lərini quruluşuna
görə müəllimin kö-
məyi ilə fərqləndirir.
Kompüter şəbəkələ-
rini quruluşuna görə
fərqləndirərkən kiçik
səhvlərə yol verir.
Kompüter şəbəkə-
lərini quruluşuna
görə düzgün
fərqləndirir.
Kompüter şəbə-
kələrinin növlə-
rini çətinliklə
sadalayır.
Kompüter şəbə-
kələrinin növlərini
müəllimin köməyi
ilə sadalayır.
Kompüter şəbə-
kələrinin növlərini
sadalayarkən kiçik
səhvlərə yol verir.
Kompüter şəbə-
kələrinin növlərini
düzgün sadalayır.
Dərs
28
/ Mövzu:
İNFORMASİYANIN ÖTÜRÜLMƏSİ
ALT
STANDARTLAR
1.2.1. İnformasiyaların qəbulu və ötürülməsi üsullarını sadalayır.
1.2.2. İnformasiyaların qəbulu və ötürülməsi üsullarını izah edir.
1.2.3. İnformasiyaların qəbulu və ötürülməsi üsullarını nümunə-
lərlə şərh edir.
Təlim
NƏTİCƏLƏRİ
İnformasiyanın ötürülmə prosesini izah edir.
Şəbəkələrdə verilənləri ötürmək üçün vasitələri söyləyir.
İnformasiyaların qəbulu və ötürülməsi üsullarını nümunə-
lərlə şərh edir.
107
Dərsin girişində şagirdlər üçün iki sual verilmişdir. Telefonla ötürmə prosesi ev
telefonundan paylayıcı qutuya, oradan paylayıcı şkafa, şkafdan isə ATS-ə ötürülür.
ATS-də isə siqnal lazım olan digər ATS-ə istiqamətləndirilir və proses əksinə
gedir. Lakin şagirdlər bunu sadə yolla da izah edə bilərlər: evdən ATS-ə, ATS-dən
digər ATS-ə və zəng etdiyiniz evə. Mobil telefonda rabitə arı pətəyinə bənzər
şəbəkə ilə simsiz olaraq retranslyatorlar vasitəsilə yaradılır: sizin telefondan mobil
operatora, oradan zəng etdiyiniz telefonun operatoruna, sonra isə telefonun özünə.
Dərsi başqa suallarla da başlamaq olar. Məsələn: "İxtiyari informasiyanı necə
ötürmək olar?", "İnformasiyanın ötürülməsində hansı vasitələrdən istifadə olunur?"
Dərsliyin "Fəaliyyət" bölümündə şagirdlər şəkilləri tarix baxımından ardıcıl
dəyişməlidirlər.
Dərsin bu bölümündə informasiyanın ötürülməsinin mahiyyəti açılır, verilənləri
kanal vasitəsilə göndərmək üçün fiziki və simsiz rabitə vasitələri barədə məlumat
verilir. Şagirdlərə söyləmək olar ki, rabitə kanallarının texniki cəhətdən aşağı
keyfiyyətli olması ötürülən siqnalların təhrifinə, yaxud informasiyanın itməsinə
səbəb ola bilər. Bu səbəbdən rəqəmsal rabitə kanalları ilə ötürülən informasiya
hissələrə (paketlərə, bloklara) bölünür. Hər blok üçün yoxlama ədədi hesablanır
(ikilik ədədlərin cəmi). Həmin ədəd paketlə ötürülür. Qəbul yerində qəbul olunan
blokun yoxlama ədədi yenidən hesablanır. Əgər o, ilkin ədəddən fərqlidirsə, onda
həmin paket təkrar ötürülür.
İnsan kağızda nəsə yazıb nəzərdə tutduğu şəxsə verirsə, bu halda o həm
informasiyanın mənbəyi, həm də rabitə kanalı rolunu oynayır. Bu ötürmədə infor-
108
masiyanın şəkli də dəyişmir: yazılmış mətn təhrif olunmadan ünvanına çatır. Tutaq
ki, insan yazdığı məktubu ünvanına tanışı vasitəsilə göndərir. Bu halda rabitə kana-
lı müstəqildir və onunla insandan asılı olmayan hadisələr baş verə bilər. Məsələn,
məktub itə, yaxud yağışa düşərək islana bilər. Belə halda deyirlər ki, rabitə
kanalında maneə baş verib. Əgər tanış adam axtardığı ünvanı gec taparsa, informa-
siyanın ötürülmə müddəti artmış olar. Yaxud tanış adam məktubu oxuyub nəzərdə
tutulan adama onun məzmununu danışa bilər. Nəticədə informasiyanın şəkli
dəyişəcək – o, yazılı formadan şifahi formaya çevriləcək. Bu halda informasiyanın
məzmunu təhrif oluna da bilər, yəni “rabitə kanalı” kağızdakı yazını olduğu kimi
söyləməyə də bilər, yaxud nəyisə başqa cür deyə bilər. Nəhayət, insanın məktubu-
nu üçüncü bir şəxs də oxumuş olur, yəni informasiyaya icazəsiz müraciət baş verir.
Bu misaldan görünür ki, informasiyanın ötürülməsi prosesində hansı parametrlər
ola bilir və bu zaman hansı problemləri həll etmək lazım gəlir. Deməli, ötürül-
mənin etibarlılığı, ötürülmə müddəti və informasiyanın qorunması daha önəmlidir.
Dərsliyin "Araşdıraq-öyrənək" bölməsində Wi-Fi və Wi-Max texnologiyaları
haqqında İnternetdən məlumat toplamaq tapşırılır.
"Elektron resurslar" bölümündə göstərilmiş ünvanlardan istifadə edərək Wi-Fi
və Wi-Max texnologiyaları vasitəsilə informasiyanın ötürülməsinin maksimal
sürətini öyrənmək olar.
"Öyrəndiklərinizi yoxlayın" bölümündə verilmiş sualları cavablandırmaq təklif
olunur.
Qiymətləndirmə meyarları: izahetmə, sadalama, şərhetmə
I
səviyyə
II
səviyyə
III
səviyyə
IV
səviyyə
İnformasiyanın
ötürülmə prose-
sini çətinliklə izah
edir.
İnformasiyanın ötü-
rülmə prosesini
müəllimin köməyi
ilə izah edir.
İnformasiyanın ötü-
rülmə prosesini izah
edərkən kiçik səhvlərə
yol verir.
İnformasiyanın
ötürülmə prosesini
düzgün izah edir.
Şəbəkələrdə veri-
lənləri ötürmək
üçün vasitələri çə-
tinliklə söyləyir.
Şəbəkələrdə veri-
lənləri ötürmək
üçün vasitələri
müəllimin köməyi
ilə söyləyir.
Şəbəkələrdə verilənləri
ötürmək üçün vasi-
tələri söyləyərkən
kiçik səhvlərə yol
verir.
Şəbəkələrdə veri-
lənləri ötürmək
üçün vasitələri
söyləyir.
İnformasiyanın
qəbulu və ötürül-
məsi üsullarını
nümunələrlə şərh
etməkdə çətinlik
çəkir.
İnformasiyanın
qəbulu və ötürül-
məsi üsullarını
müəllimin köməyi
ilə nümunələr-
lə şərh edir.
İnformasiyanın qəbulu
və ötürülməsi
üsullarını nümunələr-
lə şərh edərkən kiçik
səhvlərə yol verir.
İnformasiyanın
qəbulu və ötürül-
məsi üsullarını
nümunələrlə şərh
edir.
Elektron resurslar:
1. Wi-Fi. https://az.wikipedia.org/wiki/Wi-Fi
2. WiMax. https://az.wikipedia.org/wiki/Wimax
109
V TƏDRİS VAHİDİ ÜZRƏ 1-ci
KİÇİK SUMMATİV QİYMƏTLƏNDİRMƏ NÜMUNƏSİ
1. 5 təpəsi və 6 tili olan qrafı göstərin.
A)
B)
C)
D)
2. Verilmiş qraf üçün qonşuluq matrisini yazın.
3. Cədvəldə qonşu dəmiryol stansiyaları arasında məsafə göstərilmişdir. A və D
stansiyaları arasında ən qısa yolun uzunluğunu müəyyən edin. Cədvəldə boş
xanalar yolun birbaşa olmamasını bildirir.
A B C D E
A
1 4
2
B 1 7
C 4 2
D 7 1
E 2 2 1
A) 3 B) 6 C) 7 D) 8
4. Cədvəldə qonşu dəmiryol stansiyaları arasında yükdaşıma qiymətləri
göstərilmişdir. Cədvələ uyğun qrafı müəyyən edin.
A B C D E
A
9 3
B 9 1 5
C 3 1 4
D 5
E 4
110
A)
B)
C)
D)
5. Siz 2700 m hündürlükdə dağın başındasınız. Dağın ətəyində yerləşən mərkəzə
verilənləri hansı üsulla ötürə bilərsiniz?
A) sarınmış cütlük kabeli vasitəsilə B) Wi-Fi simsiz rabitə ilə
C) koaksial kabel vasitəsilə D) peyk rabitəsi vasitəsilə
6. Siz üçmərtəbəli məktəbin binasında lokal şəbəkə qurmalısınız (bütün kommuni-
kasiyalar məktəbə çəkilib). Hansı rabitə kanalından istifadə edərdiniz?
A) sarınmış cütlük kabeli vasitəsilə B) Wi-Fi simsiz rabitə ilə
C) koaksial kabel vasitəsilə D) peyk rabitəsi vasitəsilə
7. İnformasiyanın ötürülmə sürəti 1200 bit/s-dir. 3060 bit informasiyanı modem nə
qədər müddətə ötürər?
A) 23 saniyəyə B) 25,5 saniyəyə C) 12 saniyəyə D) 7 saniyəyə
8. ADSL bağlantısı vasitəsilə verilənlərin ötürülmə sürəti 1024000 bit/s-dir. Bu
bağlantı ilə faylın ötürülməsi 5 saniyə vaxt apardı. Faylın həcmini müəyyən
edin.
A) 620 bayt B) 128 Mbayt C) 640 Kbayt D) 244,8 Kbayt
9. Düzgün nömrələyin.
Kodlaşdırıcı qurğu
İnformasiya mənbəyi
İnformasiya qəbuledicisi
Rabitə kanalı
Dekodlaşdırıcı qurğu
10. Bunlardan hansı ən yüksəksürətli bağlantını təmin edir?
A) telefon xətti B) koaksial kabel
C) fiber-optik kabel D) heç biri
111
Dərs
30
/ Mövzu:
VEB-SAYTLARIN YARADILMASI
Dərsin əvvəlində veb-səhifələr haqqında söhbət açmaq olar. Veb-brauzer, veb-
səhifə, veb-sayt haqqında dərslikdəki sualları vermək olar. Şagirdlərə dərslikdən
əlavə suallar da vermək olar: "Hansı məqsədlər üçün insanlar İnternetdə sayt
hazırlayır, veb-səhifə açırlar? Bunun üçün nə tələb olunur?"
"Fəaliyyət" bölümündə şagirdlərə www.informatika.edu.az saytının strukturu və
məzmunu ilə tanış olmaq təklif edilir.
Əgər proqramlaşdırma dərsləri zamanı şagirdlər bu saytda qeydiyyatdan
keçmişdilərsə və saytla artıq tanışdılarsa, onda təhlil üçün başqa resurs təklif etmək
olar. Məsələn, www. ederslik.edu.az saytını.
Dərsin bu bölümündə HTML dili barədə qısa məlumat verilir. Ümumiyyətlə,
şagirdlər hazır şablonlardan istifadə edərək sayt hazırlasalar da, HTML dilini az da
olsa bilmələri onların işlərini asanlaşdırar, məsələn, səhifənin html-kodunda kiçik
düzəlişlər edə bilərlər.
Şagirdlərə veb-dizaynerlər barədə məlumat vermək yaxşı olardı. Veb-dizayner
saytın strukturunu layihələndirən, informasiyanın verilmə üsulunu seçən və veb-
layihənin bədii tərtibatını həyata keçirən mütəxəssisdir. Veb-dizayner müasir veb-
texnologiyaları bilməli, dizayn məktəbini keçməlidir.
Əlavə məlumat
Hipermətn başqa sənədlərə istinadların olduğu mətndir. Bəs hipermətn adi mətndən
nə ilə fərqlənir? Ensiklopedik lüğəti yada salın. Hər hansı anlayışı izah edən mətndə bu
lüğətdə izahı olan hər hansı sözə rast gəlinirsə, onda həmin söz seçdirilir; siz həmin sözü
tapa və uyğun mətni oxuya bilərsiniz. Belə seçdirilmiş sözə, adətən, istinad deyilir. İstinad
seçdirilmiş söz və ya sözlər haqqında əlavə informasiya almağa imkan verir. Hipermətn də
belə təşkil olunub.
Adi mətnin oxunma texnikası belədir: bir səhifə oxunduqdan sonra növbəti səhifəyə
keçilir. Hipermətn texnologiyasında isə heç bir oxuma ardıcıllığı yoxdur: hiperistinaddan
istifadə etməklə bir səhifədən başqasına asanlıqla keçmək mümkündür.
Çox zaman istinad mətnin rəngini fərqləndirmək, yaxud altından xətt çəkməklə
seçdirilir. Bu halda həmin istinada hiperistinad, yaxud hiperəlaqə deyilir. Ayrıca söz,
ALT
STANDARTLAR
2.2.5. Şablonla sadə veb-səhifələr yaradır.
Təlim
NƏTİCƏLƏRİ
Sayt yaratma üsullarını sadalayır.
Saytın strukturunu müəyyən edir.
112
cümlə, yaxud qrafik obyekt hiperistinad ola bilər. Siçanın göstəricisini hiperistinadın
üzərinə apardıqda o, formasını dəyişir.
Hiperistinad başqa faylla əlaqəli olan və siçanın çıqqıltısına reaksiya verən seçdirilmiş
obyektdir.
Teqin yazılışında böyük və kiçik hərflərin fərqi yoxdur, yəni , və ya
eyni teqlərdir.
Müxtəlif veb-brauzerlər HTML-sənədləri həmişə eyni cür əks etdirmir. Onların
görünüşü şriftlərə, rənglərə, ölçülərə və s-yə görə fərqlənir. Buna görə də HTML-sənədə
fiziki deyil, məntiqi sənəd kimi baxmaq lazımdır. Başqa sözlə, sənədin görünüşü ona
baxılan proqramdan və kompüterin sinfindən asılı olaraq dəyişir.
teqi. Hər bir HTML-sənədi teqi ilə başlayıb onunla da qurtarmalıdır.
Bu teqlər sənədin HTML-sənəd olduğunu göstərir. Sənəddə daha nələrin verilməsindən
asılı olmayaraq bu teqlər sənədə mütləq daxil edilməlidir.
teq cütlüyündən aşağıdakı kimi istifadə olunur:
Mənim ilk HTML-sənədim
Bütün HTML-sənədlər açan və bağlayan teqlərlə (teq-konteynerlə) başlayıb
qurtarmalıdır. Əgər sənəddə açan və ya bağlayan teqlər buraxılmış olarsa, onda sənədin
bütün digər teqləri də düzgün qəbul olunmayacaq.
Bağlayan teq sağa əyik xətlə (/) başlamalıdır – məhz bu əlamət teqin bağlayan teq olduğunu
göstərir.
və teqləri. Bütün HTML-sənədlər iki məntiqi hissəyə – başlığa və
gövdəyə (yəni sənədin özünə) bölünür. Veb-brauzer sənədi düzgün əks etdirmək üçün bu
hissələri bir-birindən ayırmalıdır. Ümumiyyətlə, HTML-sənədin başlığı sənəd haqqında
əsas məlumatı, gövdəsi isə sənədin məzmununu əks etdirir. Ona görə də sənədə başlanğıc və
son teqləri (teq cütləri) əlavə olunur.
burada başlıq yerləşir
Mənim ilk HTML-sənədim
Müxtəlif teqləri bir sətirdə də yazmaq olar.
Sənədin məntiqi bölünməsini tamamlamaq üçün onun gövdəsinin başlanğıcına və
sonuna teqlərini (teqlər cütünü) əlavə etmək lazımdır, çünki bütün HTML-
sənədlərin başlığı olduğu kimi, gövdəsi də olmalıdır:
burada başlıq yerləşir
Mənim ilk HTML-sənədim
və
Mənim ilk HTML-sənədim
Dostları ilə paylaş: |