47
Hüququn verdiyi səlahiyyətlərdən istifadə edərək, tərəflər
maraq və məqsədlərini təmin edə bilirlər;
-forma və məzmun aşkarlayıcıdır. Məsələn, insanlar öz
hüquqlarından istifadə edərək hərəkətlər edirlər, hüquq
hərəkətlər daxilən forma və məzmun verən başlıca kriteriyaya
çevrilir;
-mahiyyət aşkarlayıcıdır, xassə müəyyən edəndir.
Məsələn, hüquqlar vasitəsilə vətəndaşlarla dövlət hakimiyyəti
arasında əlaqələrin mahiyyəti üzə çıxır. Vətəndaşların təmin
olunmasının əsasları formalaşır. Hüquq kriteriyası altında
dövlətin xidmət etməsinin əsasları müəyyən olunur;
-hərəkətləri istiqamətləndiricidir. Bu baxımdan insanlar
öz maraq və məqsədlərini təmin etmək üçün onlara məxsus
olan hüquqlardan istifadə edərək fəaliyyətə keçirlər;
-tərəflər arasında ixtiyar və səlahiyyətləri müəyyən
edəndir. Hüquq vasitəsilə, hüquqi ölçülərlə və qaydalarla
tərəflər arasında vəzifə və səlahiyyət bölgüsü meydana gəlmiş
olur. Əvvəlcə qəbul edilən hüquq normaları həm də
səlahiyyətlər üçün əvvəlcə müəyyən edilmiş qaydaları və
normativliyi, eləcə də imperativliyi meydana gətirir;
-hərəkətlərin tərkibini və ölçüsünü müəyyən edəndir.
Hər bir şəxs öz hüququna məxsus qaydada və ölçüdə hərəkət
etməyə məcbur olur. Hərəkətlər sərhədlənir və bu anda
münasibətlər və əlaqələr sferasında kəskin toqquşmalar baş
verə bilmir. Hüququn məhdudlaşdırıcılığı onun nizamlayıcı
ə
həmiyyətindən irəli gəlir;
-vəzifə və səlahiyyətləri bağlayıcıdır. Hüquq vasitəsilə
insanların vəzifə və səlahiyyətləri bir-birilərinə bağlanır.
Səlahiyyətlərdən irəli gələrək vəzifələr, vəzifələrdən irəli
gələrək isə, səlahiyyətlər müəyyən olunur. Məsələn, dövlət
başçısının konstitusion səlahiyyətləri və vəzifələri onun
fəaliyyətini şərtləndirən və istiqamətləndirən kriteriyalardır;
-tərəflərin səlahiyyətlərinin tərkibini ölçəndir və
kəmiyyət
müəyyən
edəndir.
Hüquq
imkanları
həm
48
məhdudlaşdırır, həm də genişləndirir. Səlahiyyətlərin tərkibi,
yəni səlahiyyətlərin nələrdən ibarət olması, həmçinin
səlahiyyətlərin hansı sahələrdə mövcud olma şərti hüquqla
müəyyən edilir ;
-mərkəzləşdiricidir və cəlbedicidir (aidiyyatı tərəfləri
müəyyən mərkəzlərə cəlb edəndir və səlahiyyətlərin tərkibini
müəyyən edən universal dəyərdir). Hüquq bütün insanları
vahid mərkəzlərdə maraqlar üzrə cəmləşdirir. İnsanların
maraqlarını qruplaşdırır. Bundan da rəngarənglik meydana
gəlir;
-obyektin
subyektə,
subyektin
də
obyektə
məxsusluğunu yaradır. Bu, o deməkdir ki, hüquq elə
müəyyənedicidir ki, eləcə də daxildən gələn elə bir kriteriyadır
ki, bu hüquqa məxsus olan şəxs ona məxsus olan vasitələri əldə
etmək haqqına malik olur. Universal prinsip etibarilə qeyd
etmək olar ki, hər bir xalqın dövlətə məxsusluq haqqı vardır.
Hər bir şəxsin dövlətdə və cəmiyyətdə yaşamaq haqqı
mövcuddur. Burada xalqa öz siyasi və ictimai qurumu, yəni
dövləti və cəmiyyəti, dövlətə də öz xalqı məxsusdur.
İ
nsan hüquqları fəlsəfə, məntiq və elmin obyekti
(predmeti) kimi
“İnsan hüquqları” bir məfhum və anlayış olaraq, digər
ümumiləşdirici və xüsusiləşdirici məfhumlarla (mücərrəd
məfhumlarla) birlikdə, həm fəlsəfənin (ümumi mənada və
yüksək mərhələdə), həm də məntiq və elmin obyekti (tərkib
etibarilə, təhlilin obyekti kimi) və predmetidir. Fəlsəfə yuxarı
(ali) düşüncədir, elm isə problemi həll etmək üçün tətbiq
olunan vasitədir və istiqamətdir. Məlumdur ki, insan özü
bioloji baxımdan geniş məfhumdur. İnsan canlılar cinsinin
tərkibində bir növ (məməlilər sinfi) kimi qəbul olunur. Lakin
insan ali məxluqlar (düşüncəli, şüuru məxluqlar) kimi birinci
canlı olaraq (insanların elə özləri tərəfindən) qəbul edilir.
49
Buradan belə bir nəticəyə gəlmək olur ki, mənəviyyat varlığı
kimi canlılar içərisində insan ali məxluqdur. İnsan təfəkkürü
onun ətraf aləmə və digər canlılara olan münasibətini tənzim
edir və istiqamətləndirir. Əgər biz obyektiv şüurun və
düşüncənin məhsulu olaraq, eləcə də idealizm prinsipindən
çıxış edərək, həmçinin saflığı və dürüstlüyü əsas götürərək,
hesab etsək ki, mənəviyyat maddiyyatdan üstündür, maddiyyat
mənəviyyatın əldə saxlanılmasına xidmət edir, onda,
mürəkkəb silogizmin və dialektik məntiqin tələblərindən çıxış
edərək, belə qənaətə gələ bilərik ki, insan bütün canlılardan
üstündür və tərəf kimi ali mənəvi dəyər subyektidir.
İ
nsan ali mənəviyyat daşıyıcısı olan bir varlıqdır. Hansı ki,
bu mənəviyyat özündə çoxlu sayda mənəvi məfhumları
birləşdirir. İnsan həm ümumiləşdirici (insan-uşaqlara,
böyüklərə, yaşlılara; qadınlara və kişilərə bölünə bilir) və həm
də tək varlıqdır. Yəni, analoqu yoxdur. Bu prinsipdən çıxış
edərək, belə qənaətə gələ bilərik ki, insana məxsus olan
hüququn da (“insan hüququ” (ali hüquq) əlaməti üzrə nəzərdə
tutulur. Məlumdur ki, digər canlıların da canlı aləm kimi
“hüquqları”-mövcudluq, varlıq və bu baxımdan yaşamaq
haqları qəbul olunur. Onların da “hüquqlarını” insanlar
tanıyırlar ) analoqu yoxdur. Belə hökmlər vermək olar: insan
canlı məxluq kimi təkdir, hüquq- ali varlıq formasında insana
aiddir. Deməli, insan hüquqları da təkdir, vahiddir. İnsan
digər canlıların mövcudluğunu dərk edir, onlara qarşı (məsələn,
ev heyvanlarına qarşı) özünün təmas (münasibət) şərtlərini
müəyyənləşdirir.
İ
nsanın hərəkətinə rəvac verən, hərəkətini (təbii ki, burada
müsbət hərəkət nəzərdə tutulur. Müsbət hərəkət də öz
tərkibində məzmun etibarilə hamı üçün qəbul edilən
universal və pozitiv hərəkətləri birləşdirir. Hərəkətlər həm də
məxsusi və fərdi qaydada səmərəli olmalıdır. Hərəkətlər
edilərkən “hüquq sərhədləri” qorunmalıdır. “Tarazlıq və
məsafə”
prinsipi
qorunmalıdır)
istiqamətləndirən
və
Dostları ilə paylaş: |