69
График-12
Щцгугун силлоэизмляр схеми
Ыхтийар, сялащиййят ющдялик,
мясулиййят
ЩЦГУГДУР
Щярякят шяртляндирян
нормадыр
Вязифя
Щярякят шяртляндирян
норма
Демяли, ихтийар,
сялащиййят, ющдялик,
мясулиййят
Щцгугдур
Норма инсанын
дахилиндядир
Щцгуг мянявиййат
нормасынын жямидир
Мянявиййат щяр кяся
аиддир вя щяр кясин дахили
мязмунуну
шяртляндиряндир
Демяли, щцгуг инсанын
дахилиндян эяляндир
Вязифядир
70
Hərəkət (hərəkətsizlik) və hüquq
İ
nsanların bütün həyatları hərəkətlərlə və müəyyən anlarda
nisbi hərəkətsizliklərə (ümumiyyətlə, insan bütün hallarda,
ölüm vəziyyəti istisna olmaqla, hərəkətdədir) müşahidə
edilir. Hər bir insan öz marağını hərəkət və hərəkətsizliyi
(duruş və dayanıqlıq vəziyyəti) ilə təmin edir. Hərəkətsizlik
dedikdə, daha çox məsuliyyətdən, öhdəlikdən və vəzifələrdən
irəli gələrək, nələrisə etməmək başa düşülə bilər. Məsələn,
vəzifəli şəxslərin lazımı anlarda üzərlərinə düşdüyü vəzifəni
yerinə yetirməməsi bir hərəkətsizlikdir. Ailədə vaildeynin
borcundan irəli gələrək, uşaqlarla münasibətlərində yerinə
yetirmədiyi vəzifə, öhdəlik (bu, təbii öhdəlikdir) bir
hərəkətsizlikdir. Hərəkətsizlik borcla (vəzifə borcu, insan
borcu, vicdan borcu və s.) da bağlı olan bir məfhumdur.
Hərəkətsizlik məfhumuna da iki aspektdən yanaşmaq olar:
birincisi, insanın fiziki və əqli –psixoloji hallarına
(vəziyyətlərinə) (qeyd: psixologiya elminin izahına görə, psixi
hallar və ya vəziyyətlər psixi hadisələrin ikinci qrupunu təşkil
edir. Psixi hallar və ya vəziyyətlər də müxtəlifdir. Şən əhval,
affektlər, ehtiraslar, dolğunluq, inamsızlıq, şübhə və s. psixi
halları misal ola bilər)
55
bağlı olaraq mövcud olan
hərəkətsizlik-məsələn, gərgin stress halında olarkən bu və ya
da digər obyektə olan reaksiyaların yoxluğu -burada bioloji
amlillər çıxış edir; ikincisi, insanların vəzfiələrindən irəli
gələrək üzərlərinə düşən işləri yerinə yetirməmələri. Əməl
etmək və etməmək hərəkət və ya da müvafiq olaraq
hərəkətsizlik hesab olunur. Əgər biz hüquq məfhumuna müsbət
bir məfhum (burada həm də koqnitivlik (dərketmədə
rasionallıq və elmilik) və pozitivlik-yəni, geniş elmi əsaslarla
şə
rh etmə) kimi yanaşsaq, onda, belə qərara gələ bilərik ki,
55
Ə.S.Bayramov, Ə.Ə.Əlizadə. B19 Psixologiya. Ali məktəblər üçün
dərslik. Bakı, “Çinar-çap” Nəşriyyat-Poliqrafiya müəssisəsi, 2006, 620
səh., səh. 8.
71
hər bir hərəkət heç də müsbət deyil və bu baxımdan da hüquqi
səlahiyyət doğura bilməz və ixtiyar ala bilməz, haqq tərəfinə
çevrilə bilməz. Məsələn, cinayət bir təqsirli hərəkət və ya
təqsirli hərəkətsizlikdən irəli gələn hadisədir. (Qeyd: hüquq
ədəbiyyatında cinayət məfhumuna belə tərif verilir: Cəza
təhdidi altında qadağan olunmuş ictimai təhlükəli əməlin
(hərəkət və ya hərəkətsizliyin) təqsirli olaraq törədilməsi
cinayət sayılır. Əməl dedikdə, hərəkət və ya hərəkətszilikdə
ifadə olunan insan davranışı başa düşülür. Hərəkət insanın
aktiv iradəvi fəaliyyətidir. Hərəkətsizlik dedikdə, hərəkət
etməyə borclu olan şəxsin üzərinə düşən öhdəliyi yerinə
yetirməməkdə ifadə olunan passiv iradəvi fəaliyyəti başa
düşülür. Cinayət əməli məcburi qaydada cəzalanmalı əməldir.
İctimai təhükəlilik əlaməti cinayətin maddi əlaməti sayılmaqla,
əməlin qanunla mühafizə edilən ictimai münasibətlərə zərər
yetirə bilmək xassəsini əks etdirir).
56
Hüquqi terminologiyada “cinayət hüququ” anlayışının
işlədilməsi düzgün deyil. Belə ki, biz qəbul etsək ki, hüquq
tərəflərə məxsusdur. Onda nəticəyə gələ bilərik ki, cinayətə
cəza verən (dövlət hakimiyyəti) tərəf olduğu üçün cinayətkar
da bir tərəfdir. Əgər biz cinayəti (mücərrəd və konkret anlayış
olaraq) bir tərəf kimi qəbul etsək (cəza anlayışının əksi olaraq),
onda cinayətin özünü də qəbul etməli olmağa məcbur olarıq.
Cəmiyyətdə isə cəza vermə tərəfi ilə cinayət törətmə tərəfi
arasında qarşılıqlı mübarizə gedər və cəmiyyət neqativ hallarla
dolu olar. Cəmiyyət xaosa, anarxiyaya sürüklənər. Bu
prizmadan və pozitivlik prinsipindən çıxış edərək, belə qənaətə
gələ bilərik ki, cinayətin hüquq tərəfi (ixtiyar və səlahiyyətə
malik olması) kimi qəbul olunması düzgün deyil. Əgər biz
cəzanı müsbət hüquq kimi qəbul ediriksə, onda onun əksi olan
56
Azərbaycan Respublikasının Cinayət Məcəlləsinin
kommentariyası/hüquq elmləri doktoru, professor Firudin Yusif oğlu
Səməndərovun redaktəsi ilə. “Digesta” nəşriyyatı, Bakı, 2001-ci il, 952
səh
., ss.15-38.
Dostları ilə paylaş: |