Microsoft Word Insan huquqlari I kitab doc
“İnsan hüquqları” məfhumu
Yüklə 2,82 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- “İnsan hüquqları” məfhumu
- (Etalon-müəyyən halda “normal” sayılan davranış üsuludur və ya daha dəqiq desək, müəyyən halda yol verilən və normal sayılan
- Q 82. Quliyev R.M. Sosiologiya: nəzəriyyə və tədqiqat metodologiyası (Monoqrafiya). Bakı, BSPİ, “Siyasət” nəşriyyatı, 1995, 424 səh., s. 56.
- Bu baxımdan hüquq həm zəifləyən, həm də güclənən obyektlərə münasibətdə genişlənəndir.
87 “İnsan hüquqları” məfhumu İ nsan hüququ məfhumu – insan və hüququn (insan və onun mənəviyyatının) birləşmiş məfhumlarından meydana gəlib. Ə slində, belə qəbul etmək düzgün olar ki, insan elə özünə aid olan məfhumla birdir, bütövdür. Hüquq insanın həqiqi və haqlı hərəkətlərini müəyyən edən bir etalondur. (Etalon-müəyyən halda “normal” sayılan davranış üsuludur və ya daha dəqiq desək, müəyyən halda yol verilən və normal sayılan davranışlar diapazonudur. Etalonları bilmək adamların davranışını qabaqcadan görməyə imkan verir və yaxın tanıdığımız adamlardan lazımi reaksiyaların gözlənilməsinin ə saslarını təşkil edir. Formalaşmış etalonlar ictimai həyatın müntəzəmliyini şərtləndirir). 68 İki məfhumun bütövlüyü və vahidliyi insanın bioloji və mənəvi varlıq olaraq məqsədyönlü varlıq kimi əhəmiyyətini meydana gətirib. (Qeyd: məntiqdə məfhum cisim və hadisələrin ən ümumi, mühüm, zəruri xassə və əlamətlərini, cisim və hadisələr arasındakı əlaqə və münasibətləri beynimizdə əks etdirən fikirdir, təfəkkür formasıdır. Məfhum gerçəklik müəyyən edəndir. 69 Məfhumların köməkliyi ilə hadisələrin daxili təbiətini, onların məzmununu açmaqla, gerçəklik haqqında yeni biliklərə yiyələnirik. 70 Məfhumların yaranmasında məntiqi əməliyyatlar bunlar hesab olunur: 1) təhlil, 2) tərkib, 3) müqayisi, 4) mücərrədləşmə, 5) ümumiləşdimə). 71 Hüquq bir məfhum kimi insanın fərdi və qrup şəklində münasibətlərinin və əlaqələrinin əsaslarını zəruri qaydada təşklil edə bilir. Hüquq bir meyar məfhumu kimi insanların 68 Q 82. Quliyev R.M. Sosiologiya: nəzəriyyə və tədqiqat metodologiyası (Monoqrafiya). Bakı, BSPİ, “Siyasət” nəşriyyatı, 1995, 424 səh., s. 56. 69 M.M. İsrafilov. Məntiq: Dərs vəsaiti.-B.: Maarif, 1987.-333 səh., s. 50. 70 Yenə orada. s. 50. 71 Yenə orada. s. 110. 88 cəmiyyətdə fərdi və ya da qrup şəklində statuslarını və maraqlarının formalarını meydana gətirmiş olur. Hüquq insanların mənəvi aləminin maddi aləmlərinə olan bioloji bağlılığında meydana gələn tərkib və bölgü olaraq xüsusi önəmə malik olur. İnsanın müxtəlif yaş dövlərində olan hüquqları onun həm təbii quruluşundan (bioloji, mənəvi-ruhi- psixi), həm də istedad və qabiliyyətindən formalaşmış olur. Hüquq insanların məhz müxtəlif yaş mərhələlərində olan sosial-psixi vəziyyətlərini müəyyən edən əsas kriteriyalar kimi rol oynayan ictimai-iqtisadi və mədəni normalar kimi böyük rola malikdir. Müxtəlif yaş dövrləri bir tərəfdən insanların hərəkətlərinin diapazonun həm məhdudlaşdırır, həm də genişləndirir. Burada insanın hüquqları inkişafa və tənəzzülə məruz qalır. İnsanlar uşaq dövrlərində və yaşlı vaxtlarda gənclik illərində və orta yaş dövrlərində olan enerjiyə və fiziki- maddi imkanlara malik olmadıqlarından məhz daha çox digər insanların qayğısı ilə əhatə olunurlar. Buradan da belə bir məntiqi nəticələr ortaya çıxır ki, insanların imkanları məhdudlaşdıqca onlar daha çox hüququn obyekti olmağa can atırlar. Deməli, hərəkətlərin məhdudlaşması məhdudlaşan tərəf üzərində hüquq qayğısını (hüquqi qayğını-özündə maddi- mənəvi və sosial qayğını) da artırır. Bu baxımdan hüquq həm zəifləyən, həm də güclənən obyektlərə münasibətdə genişlənəndir. İnsan hüquqlarının artmasında onun sahibi olduğu resursların zənginliyi və bolluğu da mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Belə ki, resurs zənginliyi insanların hərəkət imkanlarını böyüdür, hərəkət imkanlarının sahələrini artırır, sahələrin çoxluğunu yaradır və nəticədə resurlara sahib olan şə xsin də hüquqlarını sahələr üzrə genişləndirir. İnsanlar daha çox hüquqlara malik olduqlarından hüquq kəmiyyəti adlana biləcək məfhum meydana gəlmiş olur. Hüququn artan kəmiyyəti (mücərrədlik baxımından), yəni ona aid olan məfhumların çoxluğu onun tərkibini genişləndirməklə bərabər, şə xsin hərəkətinin sfreralar üzrə kəmiyyətini də artırır. 89 Hüquq tərkib toplusu kimi vahid olmaqla yanaşı, həm də hissədir. Belə ki, hüquq insanların mənəvi aləminin tərkib ünsürüdür, digər tərkibləri zənginləşdirən bir kriteriyadır. Hüquqların (ixtiyar, səlahiyyət) genişlənməsi və istedadın, qabiliyyətin artması məhz insanların fəaliyyət sahələrinin böyüməsinin əsaslarını təşkil edir və insanların şəxsiyyətlər kimi yetişməsində böyük rol oynayır. Hüququn genişlənməsi insanların münasibətlər və əlaqələr funksiyalarını genişləndirir və insaların imkanları artır, daha çox məlumatlar əldə edirlər. Məlumatların çoxluğu da insan davranışlarının zənginləşməsinin əsaslarını təşkil edir və insanlarda əxlaqın zənginləşməsinə və insanların davranış normalarının daxilən təkmilləşməsinə gətirib çıxarır. Şəxsiyyətlər o halda yetişirlər ki, onlar öz istedadlarını qabiliyyətləri və bilikləri (yəni sistemləşmiş məlumatları) ilə üzvi qaydada sintez etdirmiş olurlar. Səmərəli sintez şə xsiyyətlərin yetişməsinin fundamental şərtlərini meydana gətirir. Hüquq insanları müxtəlif sahələr üzrə istiqamətləndirən ə sas kriteriyadır. İnsanların bütün sahələrdə hərəkətlərinə məna verən və ona status qazandıran məhz hüquq kriteriyasıdır. İ nsanların maraqlarının hərəkətlə ifadəsi və yerinə yetirilməsi məhz hüquq kriteriyası ilə müəyyən olunur. Hüququn funksional əhəmiyyət kəsb edən kriteriya olması vacib amilə çevrilir. Bütün sahələrdə olan hüquqlar ayrı-ayrı insanlara ixtiyar verir ki, həmin sahələrdə təmsil oluna bilsinlər. Deməli, hüquq sahələr üzrə imkan yaradan amil və kriteriyadır. Hüquq tərkib etibarilə universallaşdırıcı məfhum olduğundan, tərkibi çox zəngin olduğundan məhz insanların bütün sahələrdə maraqlarının formalaşmasının əsaslarını təşkil edir. Qeyd olunduğu kimi, insan özü bir məfhumdur və hüquq məfhumu bu məfhum içərisində tərkibdir və məhz burada məhdudlaşdırıcıdır. İnsan isə genişləndirici məfhumdur. Hüquq özü isə ayrıca şəkildə idrakın obyekti və predmeti olaraq genişləndirici məfhumdur. Bu məfhumdan Yüklə 2,82 Kb. Dostları ilə paylaş:
|