87
“İnsan hüquqları” məfhumu
İ
nsan hüququ məfhumu – insan və hüququn (insan və onun
mənəviyyatının) birləşmiş məfhumlarından meydana gəlib.
Ə
slində, belə qəbul etmək düzgün olar ki, insan elə özünə aid
olan məfhumla birdir, bütövdür. Hüquq insanın həqiqi və haqlı
hərəkətlərini müəyyən edən bir etalondur. (Etalon-müəyyən
halda “normal” sayılan davranış üsuludur və ya daha dəqiq
desək, müəyyən halda yol verilən və normal sayılan
davranışlar diapazonudur. Etalonları bilmək adamların
davranışını qabaqcadan görməyə imkan verir və yaxın
tanıdığımız adamlardan lazımi reaksiyaların gözlənilməsinin
ə
saslarını təşkil edir. Formalaşmış etalonlar ictimai həyatın
müntəzəmliyini şərtləndirir).
68
İki məfhumun bütövlüyü və
vahidliyi insanın bioloji və mənəvi varlıq olaraq məqsədyönlü
varlıq kimi əhəmiyyətini meydana gətirib. ( Qeyd: məntiqdə
məfhum cisim və hadisələrin ən ümumi, mühüm, zəruri xassə
və əlamətlərini, cisim və hadisələr arasındakı əlaqə və
münasibətləri beynimizdə əks etdirən fikirdir, təfəkkür
formasıdır. Məfhum gerçəklik müəyyən edəndir.
69
Məfhumların
köməkliyi ilə hadisələrin daxili təbiətini, onların məzmununu
açmaqla, gerçəklik haqqında yeni biliklərə yiyələnirik.
70
Məfhumların yaranmasında məntiqi əməliyyatlar bunlar hesab
olunur: 1) təhlil, 2) tərkib, 3) müqayisi, 4) mücərrədləşmə, 5)
ümumiləşdimə).
71
Hüquq bir məfhum kimi insanın fərdi və qrup şəklində
münasibətlərinin və əlaqələrinin əsaslarını zəruri qaydada
təşklil edə bilir. Hüquq bir meyar məfhumu kimi insanların
68
Q 82. Quliyev R.M. Sosiologiya: nəzəriyyə və tədqiqat metodologiyası
(Monoqrafiya). Bakı, BSPİ, “Siyasət” nəşriyyatı, 1995, 424 səh., s. 56.
69
M.M. İsrafilov. Məntiq: Dərs vəsaiti.-B.: Maarif, 1987.-333 səh., s. 50.
70
Yenə orada. s. 50.
71
Yenə orada. s. 110.
88
cəmiyyətdə fərdi və ya da qrup şəklində statuslarını və
maraqlarının formalarını meydana gətirmiş olur.
Hüquq insanların mənəvi aləminin maddi aləmlərinə olan
bioloji bağlılığında meydana gələn tərkib və bölgü olaraq
xüsusi önəmə malik olur. İnsanın müxtəlif yaş dövlərində olan
hüquqları onun həm təbii quruluşundan (bioloji, mənəvi-ruhi-
psixi), həm də istedad və qabiliyyətindən formalaşmış olur.
Hüquq insanların məhz müxtəlif yaş mərhələlərində olan
sosial-psixi vəziyyətlərini müəyyən edən əsas kriteriyalar kimi
rol oynayan ictimai-iqtisadi və mədəni normalar kimi böyük
rola malikdir. Müxtəlif yaş dövrləri bir tərəfdən insanların
hərəkətlərinin diapazonun həm məhdudlaşdırır, həm də
genişləndirir. Burada insanın hüquqları inkişafa və tənəzzülə
məruz qalır. İnsanlar uşaq dövrlərində və yaşlı vaxtlarda
gənclik illərində və orta yaş dövrlərində olan enerjiyə və fiziki-
maddi imkanlara malik olmadıqlarından məhz daha çox digər
insanların qayğısı ilə əhatə olunurlar. Buradan da belə bir
məntiqi nəticələr ortaya çıxır ki, insanların imkanları
məhdudlaşdıqca onlar daha çox hüququn obyekti olmağa can
atırlar. Deməli, hərəkətlərin məhdudlaşması məhdudlaşan tərəf
üzərində hüquq qayğısını (hüquqi qayğını-özündə maddi-
mənəvi və sosial qayğını) da artırır. Bu baxımdan hüquq həm
zəifləyən, həm də güclənən obyektlərə münasibətdə
genişlənəndir. İnsan hüquqlarının artmasında onun sahibi
olduğu resursların zənginliyi və bolluğu da mühüm əhəmiyyət
kəsb edir. Belə ki, resurs zənginliyi insanların hərəkət
imkanlarını böyüdür, hərəkət imkanlarının sahələrini artırır,
sahələrin çoxluğunu yaradır və nəticədə resurlara sahib olan
şə
xsin də hüquqlarını sahələr üzrə genişləndirir. İnsanlar daha
çox hüquqlara malik olduqlarından hüquq kəmiyyəti adlana
biləcək məfhum meydana gəlmiş olur. Hüququn artan
kəmiyyəti (mücərrədlik baxımından), yəni ona aid olan
məfhumların çoxluğu onun tərkibini genişləndirməklə bərabər,
şə
xsin hərəkətinin sfreralar üzrə kəmiyyətini də artırır.
89
Hüquq tərkib toplusu kimi vahid olmaqla yanaşı, həm də
hissədir. Belə ki, hüquq insanların mənəvi aləminin tərkib
ünsürüdür, digər tərkibləri zənginləşdirən bir kriteriyadır.
Hüquqların (ixtiyar, səlahiyyət) genişlənməsi və istedadın,
qabiliyyətin artması məhz insanların fəaliyyət sahələrinin
böyüməsinin əsaslarını təşkil edir və insanların şəxsiyyətlər
kimi yetişməsində böyük rol oynayır. Hüququn genişlənməsi
insanların münasibətlər və əlaqələr funksiyalarını genişləndirir
və insaların imkanları artır, daha çox məlumatlar əldə edirlər.
Məlumatların
çoxluğu
da
insan
davranışlarının
zənginləşməsinin əsaslarını təşkil edir və insanlarda əxlaqın
zənginləşməsinə və insanların davranış normalarının daxilən
təkmilləşməsinə gətirib çıxarır. Şəxsiyyətlər o halda yetişirlər
ki, onlar öz istedadlarını qabiliyyətləri və bilikləri (yəni
sistemləşmiş məlumatları) ilə üzvi qaydada sintez etdirmiş
olurlar.
Səmərəli
sintez
şə
xsiyyətlərin
yetişməsinin
fundamental şərtlərini meydana gətirir.
Hüquq insanları müxtəlif sahələr üzrə istiqamətləndirən
ə
sas kriteriyadır. İnsanların bütün sahələrdə hərəkətlərinə məna
verən və ona status qazandıran məhz hüquq kriteriyasıdır.
İ
nsanların maraqlarının hərəkətlə ifadəsi və yerinə yetirilməsi
məhz hüquq kriteriyası ilə müəyyən olunur. Hüququn
funksional əhəmiyyət kəsb edən kriteriya olması vacib amilə
çevrilir. Bütün sahələrdə olan hüquqlar ayrı-ayrı insanlara
ixtiyar verir ki, həmin sahələrdə təmsil oluna bilsinlər. Deməli,
hüquq sahələr üzrə imkan yaradan amil və kriteriyadır. Hüquq
tərkib etibarilə universallaşdırıcı məfhum olduğundan, tərkibi
çox zəngin olduğundan məhz insanların bütün sahələrdə
maraqlarının formalaşmasının əsaslarını təşkil edir.
Qeyd olunduğu kimi, insan özü bir məfhumdur və hüquq
məfhumu bu məfhum içərisində tərkibdir və məhz burada
məhdudlaşdırıcıdır. İnsan isə genişləndirici məfhumdur.
Hüquq özü isə ayrıca şəkildə idrakın obyekti və predmeti
olaraq
genişləndirici
məfhumdur.
Bu
məfhumdan
Dostları ilə paylaş: |