99
İ
nsan hüquqları anlayışının dərk olunmasında
sillogizm
İ
nsan hüquqları anlayışı fəlsəfənin obyekti olduğundan
onun mənasının açılması üçün sillogizmdən geniş istifadə
oluna bilər. İnsan hüquqları anlayışının hərtərəfli məzmunu
onun tərkibinin genişliyindən ortaya çıxır. İnsan hüquqları
anlayışının bütün sahələri əhatə etməsi onun universallığını və
xüsusiliyini aşkarlayır. Bütün sahələrdə insan hüquqları
anlayışının xüsusiyyətləri –daxili məzmunu, mahiyyəti
formalaşır və baza ideoloji xətt kimi əhəmiyyət kəsb edir.
İ
nsan hüquqları anlayışının daxili məzmunu bir-birini
bağlayan şərtləndirici ifadələrlə açılır. Bir ifadə digər ifadələr
üçün həm başlanğıc rolunu oynayır, fikirlərin məntiqi qaydada
törənməsi halları meydana gəlir, həm də şərtləndiricilik kimi
ə
həmiyyətə malik olur. İnsan hüquqları anlayışının dərk
olunmasında sadə və formal məntiq, yəni sillogizm onun tərkib
ifadələri arasında bağlayıcılığı yarada bilir.
Təbiətin quruluşu vahidlikdən və tərkiblərdən, bu
baxımdan ümumilikdən və xüsusilikdən ibarətdir. Bu quruluş
içərisində eyniliklər, oxşarlıqlar, fərqlər və ziddiyyətlər eyni və
müxtəlif koordinatlarda cəmləşmişdir. Müxtəlif koordinatlar və
xassələr (xassələrin müəyyən edilməsi təbii ki, insan duyğu
orqanlarına xasdır. İnsanların duyğu orqanları xassələri ayırd
edə bilir və əlamətlərə görə predmetlər ayrılır. Xassələrin
müəyyən edilməsində vahid və ümumiləşdirici, bu baxımdan
universal kriteriyalar, meyarlar, etalonlar (müəyyən edilmiş
ölçü vahidinin dəqiq nümunələri)) iştirak edir. Xassələrin
müəyyən edilməsi təbii ki, sistemləşdirməni, qruplaşdırmanı
meydana gətirir. Sistemləşdirmə və qruplaşdırma özü də
xassələrin müəyyən edilməsi istəklərindən formalaşır.
Məzmun əlamətə bağlıdır. Forma isə təzahürə. Məzmun
daxili gerçəkliyi və zahiri mənanı, eləcə də daxili mənanı əks
etdirir, forma isə onun predmetin, əşyanın görünüşünü təzahür
100
etdirir.
Ə
lamət
xassələndirmə
kriteriyasıdır.
Forma
müxtəliflikləri
də
siniflərə
(müəyyən
keyfiyyətlərə,
xüsusiyyətlərə malik olan eyni şeylərin məcmusu), növlərə
(növ-dürlü, cəhət, çeşid kimi izah edilir) ayırmadır. Hər bir
forma içərisində özünəxas məzmunu axrtarmaq lazımdır.
Ə
lamətlərin ayrıd edilməsində forma- məzmun vəhdəti
mövcuddur.
Təbiətin təbii (burada müəyyən qüvvələrin təsiri ilə
meydana gələn) və ardıcıl, əlaqəli quruluşu, yəni təbii məntiqi
ardıcıllığı və bağlılığı mövcuddur, hər şey təbii nizamlama
qanunlarına tabedir, eləcə də insanlar material aləmdən istifadə
edərək özlərinin maraqlarına və məqsədlərinə uyğun olaraq
münasib quruluşları meydana gətirirlər. Nizamlama qanunları
təbiətdə olan şeyləri birləşdirir və vəhdəti əmələ gərtirir.
Bütövün hissələrə parçalanaması da müəyyən qüvvələrin
təsirləri ilə həyata keçirilir.
İ
nsanlarda mövcud olan yaradıcılıq və quruculuq
qabiliyyətinin (burada həm də istedadı) inikası təbiətdə
harmonik əlaqələrin əsaslarını təşkil edir. İnsan təbiətcə
nizamlı bir məxluqdur və onun əməyi də nizamsalmağa
(nizamlayıcılığa) xidmət edir. Nizam təbiətə xasdır. Təbii
qanunlar nizamı yaradır. İnsan nizamlıdır. Deməli, nizam
qanundur. Buradan da məntiqi düşüncələr meydana gəlir.
Məntiqi (loqos) düşüncələr (burada loqos-yunan.söz, fikir,
zəka, qanun. Platon və Aristotelə görə məntiqin prinsipi)
qanunuyğunluqdur və bütün predmetlərin və proseslərin
mahiyyətini dərk etmək üçün istifadə olunur və tərkiblər
arasındakı əlaqələri və vəhdəti dərk etmək üçün tətbiq edilir.
Hesab etmək olar ki, məntiq hər bir halda ortaq bir göstəricidir
və
meyardır,
müəyyənedicidir,
dərk
etmək
üçün
istiqamətvericidir, təfəkkürü hərəkətə gətirəndir.
Təbiətdə hər şey məntiqi bağlılığa söykənir. Məntiq tərkib
etibarilə
növlərə
və
siniflərə
ayırma,
predmetlərin
dərəcələndirilməsi, qruplaşdırma, təsnifetmə (təsnifat-anlayışın
101
həcmində bölgü aparmaqdan ibarət məntiqi əməliyyatı tətbiq
etməyin xüsusi halı; bu hal bölgülərin müəyyən məcmusundan
(müəyyən sinfin növlərə bölünməsi, həmin növlərin bölünməsi
və s.) ibarətdir))
83
və sistemləşdirmə, universallıq və
partikulyarlıq, fərdilik və xüsusilik kimi kateqoriyalara
(kateqoriya-fəlsəfədə maddi aləmin, varlığın ən ümumi və
mühüm xassə və münasibətlərini əks etdirən məfhumdur)
84
bağlıdır. Bununla yanaşı, mütləq qaydada qəbul etmək olar ki,
hər bir şey mütləq riyazi hesaba bağlıdır ki, bu da obyektiv
gerçəkliklərin dərk olunmasıdır. Riyaziyyat obyektivliyi
obyektivcəsinə dərk etdirir və subyektivliyin də obyektivliyə
tabe olmasının əsaslarını yaradır. Tərkib əlamətlərinə görə və
proseslərin baş verməsinin zamanla xassəsi olan qruplaşdırma
və
sistemləşdirmə
özündə
ardıcıllığı,
uyğunluğu
və
uyğunsuzluğu, harmoniya və ziddiyyəti əks etdirir.
Bütün
bu
qruplaşdırma
və
sistemləşdirmə,
mexanizmləşdirmə insan qavrayışının və şüurunun (şüur-
obyektiv gerçəkliyin yalnız insana xas olan yüksək formasıdır.
Şüur insan tərəfindən obyektiv aləmin və öz xüsusi varlığının
başa düşülməsində, dərk edilməsində fəal iştirak edən psixi
proseslərin vəhdətindən ibarətdir)
85
həm də yüksək əqlinin
məhsuludur. Buradan da belə bir məntiqi nəticə ortaya çıxır ki,
intellekt və yüksək şüur, dərketmə və təfəkkür tərzi hər bir
ş
eyin ardıcıl şəkildə və əlaqəli formada dərk edilməsini
şə
rtləndirir. İnsan psixikasına aid olan şeylər (psixikanı
formalaşdıran bütün tərkib ünsürlər) insanların məntiqi
83
Fəlsəfə ensiklopedik lüğət. Baş redaktor İsmayıl Vəliyev.
“Azərbaycan Ensiklopediyası nəşriyyat poliqrafiya birliyi”. Bakı, 1997,
səh. 418.
84
Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti. Dörd cilddə. II Cild. Bakı, “Şərq-
Qərb”, 2006, 792 səh.
85
Fəlsəfə ensiklopedik lüğət. Baş redaktor İsmayıl Vəliyev.
“Azərbaycan Ensiklopediyası nəşriyyat poliqrafiya birliyi”. Bakı, 1997,
səh. 512.
Dostları ilə paylaş: |